مغنی بدان ساز تیمار سوز

مگر زان نوای بریشم نواز

چنین گوید آن کاردان فیلسوف

که یونان نشینان آن روزگار

ز دنیا نجستندی آسایشی

نکردندی الا ریاضتگری

کسی که به خود بر توان داشتی

نکردی تمتع نخوردی نبید

ز گرد آمدن سر درآید به گرد

بدانجا رسیدند از آن رسم و رای

ز خشگی به دریا کشیدند بار

زنان را ز مردان بپرداختند

به مردانگی خون خود ریختند

به گیتی چنین بود بنیادشان

یکی روز فرخنده از صبحگاه

چنان داد فرمان به سالاربار

فرستید و خوانید سقراط را

فرستاده سقراط را بازجست

زمانی به درگاه خسرو خرام

فریب ورا پیر دانا نخورد

بدو گفت رو به اسکندر بگوی

من آنجائیم وین سخن روشنست

مرا گر بدست آرد ایزد پرست

جوابی که آن کان فرهنگ سفت

شهنشاه را گشت روشن چو روز

نیابد به دیدار آن شمع راه

سکندر که دارندهٔ تاج بود

زمانی نبودی که فرزانه ای

ز هر دانشی کان ز دانندگان

سخنهای سقراط بیدار هوش

بران شد دل دانش اندیش او

نمودند کان پیر خلوت پناه

سر از شغل دنیا چنان تافتست

ز خویشان و یاران جدائی گرفت

جهان گر چه کارش به جان آورد

ز خون خوردن جانور خو برید

کفی پست از آنجا که غایت بود

جز ایزد پرستیدنش کار نیست

نظامی صفت با خرد خو گرفت

به شرحی که دادند از آن دین پناه

چنین آمداست آدمی را نهاد

کسی کو ز مردم گریزنده تر

چو سقراط مهر خود از خلق شست

بسی خواند شاهش بر خویشتن

چو زاندازه شد خواهش شهریار

ز ناز هنرمند ترکانه وش

شه از جمله استواران خویش

فرستاد نزدیک دانا فراز

که نزدیک خود خواندمت بارها

اجابت نکردی چه بود از قیاس

چرائی ز درگاه ما گوشه گیر

به معذوری خویش حجت نمای

فرستادهٔ پی مبارک ز راه

جهان دیدهٔ دانای حاضر جواب

که گر شه مرا خواند نزدیک خود

نماید که رفتن بدو رای نیست

چو درنا شدن هست چندین دلیل

مرا رغبت آنگه پدید آمدی

چو در نافهٔ مشک آشنائی دهد

دلی را که بر دوستی رهبر است

درونی که مهر آشکارا کند

کسانی که نزدیک شه محرمند

سوی من نبینند بر آب و سنگ

چنان می نماید که در بزمگاه

که آن رازداران که خدمتگرند

دل شاه را مرد مردم شناس

اگر خاصگان را زبان هست نرم

وگر نرم ناید ز گوینده گفت

غنا ساز گنبد چو باشد درست

ز گنبد چو یک رکن گردد خراب

هر آن نیک و بد کاید از در برون

تو خوانی مرا پرده داران راز

نگر تا به طوفان ز دریای آب

مثال آنچنان شد که دریای ژرف

نهنگان دریا گشایند چنگ

چگونه شوم بردری نور باش

بر شاه اگر صورتم بد کنند

ز خلق جهان بنده ای را چه باک

در این بندگی خواجه تاشم تو را

ببین ای سکندر به تقویم راست

فرستادهٔ شهریار از برش

طبق پوش برداشت از خون در

شه از گوهر افشان آن کان گنج

پسند آمدش کان سخنهای چست

چو دانست کوهست خلوت گرای

شد آن گنج را دید در گوشه ای

ز شغل جهان گشت مشغول خواب

تماشای او در دلش کار کرد

بدو گفت برخیز و با من بساز

بخندید دانا کزین داوری

کسی کو نهد دل به مشتی گیا

چو قرص جوین هست جان پرورم

بر آن راهرو نیم جوبار نیست

مرا کایم از کاهبرگی ستوه

دگر باره شه گفت کز مال و جاه

جوابش چنین داد دانای دور

من از تو به همت توانگرترم

تو با اینکه داری جهانی چنین

مرا این یکی ژندهٔ سالخورد

تو با این گرانی که دربار توست

دگر باره پرسید از او شهریار

چنین داد پاسخ سخنگوی پیر

برآشفت شه زان حدیث درست

خردمند پاسخ چنین داد باز

مرا بنده ای هست نامش هوا

تو آنی که آن بنده را بنده ای

شه از رای دانای باریک بین

بدو گقت خود نور سیمای من

ز پاکان چو پاکی جدائی مکن

دگر ره جوابیش چون سیم داد

چو پاکی و پاکیزه رائی کنی؟

که هر چارپائی که آرد شتاب

چو من خفته ای را تو بیدار مرد

تو کز خواب ما را بر آشفته ای

بدین خواب خرگوش و خوی پلنگ

شکاری طلب کافتد از تیر تو

دل شه بدان داستانهای گرم

به خواهش چنان خواست کان هوشمند

شد آن تلخی از پیر پرهیزگار

از آن پند گو سر بلندی دهد

که چون آهن دست پیرای تو

توانی که روشن کنی سینه را

چو بردن توانی ز آهن تو زنگ

دل پاک را زنگ پرداز کن

سیه کن روان بداندیش را

زبانی است هر کو سیه دل بود

به سودای رنگی مشو رهنمون

سیاهی کنی سوخته شو چو بید

مگر کاینه زنگی از آهنست

از آنجا خبر داد کار آزمای

برون آی چون نقره ز آلودگی

دماغی کز آلودگی گشت پاک

نهانخانهٔ صبحگاهی شود

ز تو دور کردن ز روزن نقاب

چراغی به دریوزه بر کرده گیر

عماری کش نور خورشید باش

تو در پاک میکن ز خاشاک و خار

چو سلطان شود سوی نخجیرگاه

چو دانی که آمد به مهمان فرود

گرآیی براین در دلیری مکن

به جان شو پذیرندهٔ بزم خاص

به کفش گل آلوده بر تخت شاه

چو همکاسهٔ شاه خواهی نشست

کرا زهره گر خود بود شرزه شیر

که شیری که بر تخت او بخته شد

کسی کو درآید به درگاه تو

ببین تا تو را سر به درگاه کیست

گر این درزنی کمترین بنده باش

وگر تو خود شاهی و شهریار

تو گرمی مکن گر من از خوی گرم

دل تافته کو ز من تفته بود

کنون کامد از آسمان بر زمین

چو گفت این سخنهای پرورده پیر

برافروخته روی چون آفتاب

بفرمود تا مرد کاتب سرشت