که ای پیر دانای و بسیار دل

ز شاهوی پیر این سخن یادگیر

که با لشکر و خیل و با ساز بود

به مردی بهر جای گسترده گام

خردمند و بیدار و روشن روان

برو خواندندی به داد آفرین

ورا سندلی بود جای نشست

همیدون نگین وهمیدون کلاه

سرافراز با دانش و آبروی

چه شهری چه از در پرستان اوی

هنرمند و با دانش و بی گزند

که پیدا نبود از پدر اندکی

هم اندر زمان نام کردند گو

که بیمار شد ناگهان شهریار

جهانی پر از دادگو را سپرد

نه تاج و کمر بستن و تخت را

ز جمهورشان دل پر از درد بود

جهان بود یک سر پر از یاد اوی

زن و کودک و مرد شد رای زن

نه داد و نه خشم و نه تخت و کلاه

اگر شهریاری نباشد بلند

خردمند وشایستهٔ گاه را

به دنبر نشسته دلارای بود

ز سندل به دنبر نهادند روی

به شاهی بدو خواندند آفرین

به تخت کیان اندر آورد پای

بداد و ببخشش در اندر گشاد

بپرورد و با جان همی داشت راست

پسر زاد ازین نامور کدخدای

روان را پر از مهر فرزند کرد

دلاور گوی بود با فر و یال

دل زن برو پر ز تیمار شد

برفت وجهان دیگری را سپرد

ز درد دل مای بریان شدند

سرماه یک سر بیامد سپاه

هرآنکس که او را خرد بود بهر

چنین گفت فرزانه ای رای زن

همیشه ز کردار بد دور بود

نبود ایچ تابود جز دادجوی

همه راستی را و بنیاد را

که او ماند زین مهتران یادگار

فرستاده شد نزد آن پاک تن

فزاینده کاریست این ناگزیر

بدو ده بزرگی و گنج و سپاه

دلارام و دستور و رایش تو باش

بیفراخت تاج و بیاراست تخت

همه پادشاهی بدو گشت شاد

هنرمند و گیتی سپرده به پای

دو مهتر نژاد خردمند را

بدیدار ایشان شده شادمان

بهر دانشی بر توانا شدند

شدندی برمادر پارسا

به دل برتر و نیز بایسته تر

که تا از شما باکه یابم هنر

زبان چرب و گوینده و بفرین

خرد باید و شرم و پرهیز وداد

چنین هم سخن راندی اندکی

به شاهی و این تخت و افسرکراست

هنرمندی و رای و بخت آن تست

همی راندی تا سخن شد کهن

به گنج وسپاه وبنام و به بخت

بدآموز شد هر دو را رهنمای

برآشوفتند ازپی تاج وگنج

دل نیک مردان پرازبیم گشت

به نزدیک مادرخروشان شدند

که برنیک وبد برشکیباترست

که باموبدی یکدل ورای زن

برام وباکام فرجام جست

هرآنکس که اودارد از رای بهر

نه خوبست گرمی به کاراندرون

خردباید ورای وگنج وسپاه

جهان پر ز گرم وتباهی کند

کزین پرسش اندر زمانه مرو

به کژی مکن هیچ رای دروغ

من او را یکی کهترم نیکخواه

هم از پشت جمهور کنداورم

نگیرد به بی دانشی کارسخت

براندیشه باید که رانی سخن

میان بسته باید گشاده دو دست

بدانش سپردن ره بخردی

نگه داشتن بهرهٔ نام و ننگ

بپرسد خداوند خورشید و ماه

روانش به دوزخ بماند دژم

دلی باید ازموی باریک تر

بداند که کژی نیارد بها

جهانی ازان داد باشند شاد

وگر سوخته گردد اندر مغاک

که رایش ز کردار بد دور بود

جهان را به کهتر برادر سپرد

جوان بود و بینا دل وپاک رای

پر از خون دل و شاه جو آمدند

میان تنگ بسته گشاده دو دست

بدان تا نماند سخن درنهفت

به هوش وخرد نیز برتر تویی

ز بهر سرافرازی و تاج وگنج

دل دیگری گردد از من بکین

که برکس نماند سرای سپنج

نیامدش گفتار او سودمند

همی از پی گو کنی داوری

نه هرکس که او مهتر او بهترست

که همسال او به آسمان کرکسست

نه تخت و نه افسر نه گنج و کلاه

نه تخت بزرگی کسی راسپرد

برآنی که او را کنی پیشرو

مبادا که نام پدر گم کنم

که بیزارم از گنبد لاژورد

ز یزدان وبردل بیاراستم

مشو تیز باگردش آسمان

نگر جز به یزدان به کس نگروی

اگر نیست پند منت سودمند

وزین پند من توشهٔ جان کنید

همه پندها پیش ایشان براند

که بودند بادانش و پارسا

به پیش جهاندیدگان ومهان

همه کام آن هر دو فرزند خواست

که ای نیک دل نامور یار نو

سرافرازتر بد به سال و برای

نکرد ایچ ازان پیش تخت آرزوی

نجست ایچ بر مهتران مهتری

که من پیش کهتر ببندم کمر

تو را دل چرا شد ز بیداد شاد

خردمند و برگشته گرد جهان

برای و به گفتارشان بگرویم

برفتند ودلشان پر از جست وجوی

کزان پس ز گردان وز پهلوان

بران سان که باشد بدان بگرویم

به فرهنگ دلها برافروختیم

میانشان همی رفت هر گونه رای

بود شاه درسندلی پیشرو

به فرزانگی هم خردمند بود

چنین تا دو مهتر گرفتند کین

نشسته به تخت آن دو پیروز بخت

همی هریکی ازجهان بهرخواست

بایوان چپ و راست بنشاندند

که ای سرفرازان ومردانگان

که دارید رسم پدرشان به یاد

که دانید زین دوجوان پارسا

بزرگان و بیدار دل بخردان

بگفت دو فرزانه نیکبخت

کزان کارجنگ آید و داوری

خردمند ماند به رنج وبه بیم

به آوا سخن گفت و برپای خاست

چه یاریم گفتن که آید به کار

بگوییم با یکدگر تن به تن

مگر شهریاران بیابند کام

لبان پر ز باد و روان پر ز غم

ز دست جهاندیده اندر گذشت

دو دستور بدخواه در پیشگاه

بدانگه که برزد سر از کوه مهر

هرآنکس که شان بود زان کار بهر

سخن رفت هرگونه بی آرزوی

یکی سوی طلخند بد رهنمای

نگشتند همرای و با هم گروه

سپاهی وشهری همه تن به تن

زبان را زگو پر ز دشنام کرد

که از شاه جان را ندارم دریغ

بدان نیکخواهی و آن یک دلی

چوفرمان دوگردد نماند به جای

که هر بر زنی بایکی پیشرو

نباید که دارند شاهان روا

همی داشتندی شب و روز پاس

برفتند بی لشکر و پهلوان

پرآژنگ روی و پراز جنگ سر

کز اندازه بگذشت ما را سخن

که فرزانگان آن نبینند روی

برادر ورا چون یکی بنده بود

یکی خرد را گاه نتوان سپرد

نیارست جستن کسی جای اوی

بشاهی ورا خواندند انجمن

نکردی به مای اندرون کس نگاه

ز فرزانگان نیک و بد بشنویم

توگویی که من کهترم بهترم

مکن روی کشور پر از گفت وگوی

به افسون بزرگی نجستست کس

ز تخمی که او کشت بریافتم

ازین پس به شمشیر دارم نگاه

اگر آمنی تخت را رزم جوی

به شهر اندرون رزمساز آمدند

بدرگاه شاهان نهادند روی

دگر را بگو بود دل رهنمای

یکی را نبود اندر آن شهر راه

نبودش به جنگ دلیران درنگ

سپه راهمه ترگ وجوشن بداد

دل مرد بخرد بدو نیم شد

کرا برکشد زین دومهتر زمان

دمادم بیامد زهر سو سپاه

به خون ریختن چنگها را بشست

همی داد جان پدر را درود

همی پشت پیلان بیاراستند

توگفتی همی راه جوید زمین

همه گوش پر ناله کرنای

همه بهر بیشی نهاده روان

ز گرد سپه چشمها تیره شد

ز دو رویه آواز رویینه خم

تو گفتی زمین کوه شد یکسره

دو شاه سرافراز بر پشت پیل

یکی پیکرش ببر و دیگر همای

سپردار و شایستهٔ کار زار

هوا دید چون پشت جنگی پلنگ

بگرد اندرون نیزه بد رهنمون

ز خشم او دو چشم خرد رابدوخت

کزان مهتران او بدی پیشرو

که بیداد جنگ برادر مجوی

تو باشی بدان گیتی آویخته

به گفتار بدگوی غره مشو

نکوهش بود در جهان یادگار

کنام پلنگان و شیران شود

به بیداد بر خیره خون ریختن

ز فام خرد گردن آزاد کن

تو راباد چندانک خواهی زمین

تو را بر سرخویش افسر کنیم

که این تخت و افسر نیرزد به رنج

پراگندن گرد کرده رمه

همین رابدان سر پژوهش بود

که بیداد را نیست با داد پای

به پیغام شاه از در پند شد

که درجنگ چندین بهانه مجوی

نه مغز تو از دودهٔ ما نه پوست

چوآهنگ جنگ دلیران کنی

به بهرام روز اورمزد تواند

که بد نام و بد گوهر و بد خویی

تو باشی به نفرین و من به آفرین

هم این مرزبانی و این تخت عاج

مرا مرز بخشی و یاری کنی

وگر چشم برتاج شاه افگنم

هوا شد چو دیبا به زر آژده

نداند کنون گورکیب ازعنان

همه لشکرش را خروشان کنم

که سیرآید ازجنگ جنگی پلنگ

سپاهش ببینند هر سو شکست

نپوشد کسی جوشن کارزار

بیامد همه یک به یک یاد کرد

که طلخند را رای پاسخ ندید

ز پاسخ فراوان سخنها براند

یکی چارهٔ کار با من بگوی

روان را گذر بر جهانداورست

به ما بازماند بد روزگار

نباید تو را پندآموزگار

به جنگ برادر درشتی مکن

سرافراز با دانش و نرم گوی

بگردد مگر او ازین جنگ رام

تو جان برادر گزین کن ز گنج

به دینار با او مکن داوری

بدین زودی او را سرآید زمان

یکی را ندیدم بدو رای ومهر

نباید گرفتن خود این کار تنگ

بدان تات بد دل نخواند سپاه

بده تا نباشد روانش به رنج

به کار سپهری تواناتری

دگر باره رای نوافگند بن

گزین کرد نیک اختری چرب گوی

بگویش که پر درد و رنجست گو

همی خواهد از داور کردگار

به تابی ز جنگ برادر توچهر

فروزندهٔ جان تاریک تست

که چون خواهد این کار بیداد رفت

هم از گردش چرخ برنگذری

جهانی پر از مردم ریمنست

که تنگست از ایشان به ما بر زمین

هم از نامداران پرخاشجوی

چرا ساخت طلخند و گو رزمگاه

همان از گهر پاکزاده نیند

درفشان کنی جان تاریک من

ببخشم نمانم که مانی به رنج

بیابی همان یاره و تخت عاج

مگر آرزویت جز از جنگ نیست

به فرجام زین بد پشیمان شوی

به نزدیک طلخند تیره روان

ز شاهی و ز گنج و دینار و چیز

خردمندی و رای و دیدار اوی

بگفت برادر نیامد فراز

که هرگز مبادی جزا ز چاره جوی

تنت سوخته ز آتش هیربد

نبینم جزا ز چاره بازار تو

توخود کیستی زین بزرگ انجمن

ز خورشید تا آب و ماهی مراست

کت اندیشه های دراز آمدست

ز آورد مردان و پیکار پیل

به رزم آمدی چیست رای درنگ

که روزت ستاره بباید شمرد

چودیدی که آمد بپیشت نشیب

نخواند تو را دانشی نیکبخت

همه پاسخ پادشا کرد یاد

فرستاده آمد همی زین بدوی

یکی کنده کندند پیش سپاه

بدین گونه تارامش اندر گذشت

زمین شد بکردار دریای آب

بگسترد برکشور لاژورد

هم آواز کوس از دو پرده سرای

سپه میمنه میسره برکشید

دو دستور فرزانه درپیش شاه

که گوید به آواز با پیشرو

کشیده همه تیغهای بنفش

نباید که جنبد پیاده ز جای

نباشد خردمند یا مرد سنگ

چگونه خرامد به آوردگاه

ز رخشنده خورشید تا تیره خاک

نبود ایچ ازین پندها سودمند

مرا بردهد گردش هور و ماه

که یابید خود گنج آراسته

که اسب افگند تیز برقلبگاه

نباید که بر وی فشانند گرد

بباید شدن تنگ بسته میان

ز رای توآرایش جان کنیم

چنین گفت با پاسبانان گاه

دهد گردش اختر نیک بر

به یزدان پناهیم و دم در کشیم

نه با اوسخن نیز گفتن درشت

به پیش من آرید بسته دو دست

برآمد زدهلیز پرده سرای

توگفتی سپهر روان بازگشت

ندانست کس پای گیتی ز سر

همی دامن اندر کشید آفتاب

در ودشت بد زیرخون اندرون

براندند هر دو ز قلب سپاه

که از باد ژوپین من دور شو

نگه دار ز آواز من جای خویش

چودریای خون شد سراسر زمین

بگشتند پیرامن کارزار

همی خون و مغز اندر آمد به جوی

وز اندازه آویزش اندرگذشت

که ای جنگسازان و گردان نو

مدارید ازو کینه در کارزدار

چوتنها بماند نسازد درنگ

بسی کشته شد در دم کار زار

گو او را به آواز چندی بخواند

نگه کن به ایوان و دیوان خویش

از آن تیغزن نامدار انجمن

وزو دار تا زنده باشی سپاس

نه هنگام رایست و روز درنگ

شد از ننگ پیچان و پر آب روی

فراز آمدندش زهر سو سپاه

سپاهش شد آباد و با کام وشاد

بیاراست او را چنانچون سزید

دل جنگجوی از غم آزادگشت

که ای تخت را چون بپالیز خو

دلت را به زنار افسون مبند

روان آژده چشمها دوخته

دلش راز مهر برادر بشست

به فرزانه گفت این شگفتی ببین

تویی از پدر تخت را یادگار

هم از تاجداران تواناتری

ز گردنده خورشید و تابنده ماه

بگردد چو مار اندرین تیره خاک

بپیوند و آزرم او را بجوی

که او با شتابست و ما با درنگ

به خوبی فراوان سخنها براند

که چندین درشتی و تندی مجوی

پدرنامور بود و تو نامدار

تو دوری نجویی ز پیوند من

که تو نامور باشی و نامجوی

سخنها که جانم برو مایلست

زآسانی و رای وراه خرد

که گیتی سراسر فسونست و باد

ز گنج ومردان خسروپرست

ببیند روان بداندیش تو

مباد آنک از جان تو شاد نیست

اگر بشنود مهتر خویش کام

به خوبی و پیوندت آهنگ نیست

که باید سپاه مرا کشوری

سپه را همه پیش دریا بریم

برین جنگجویان ببندیم راه

سراسر سر اندر شتاب افگنیم

ز کنده نباشد ورا راه جست

بریزیم خون اندرین جای تنگ

مبادا که شمشیر و تیر آوریم

بروبر سخنهای گو کرد یاد

ز لشکر هرآنکس که بد پیشرو

سزاوار هر جای بنشاندند

همه رازها برگشاد از نهفت

به دریا که اندیشه کردست گو

که اندیشه او به جای آوریم

نپیچید سر را ز داد اندکی

چو در جنگ لشکر بود هم گروه

از آواز روبه نترسد پلنگ

ز گیتی بیابند کام بزرگ

به از زنده دشمن بدو شادکام

همی از پی سودمندی کند

پرستنده و اسب آراسته

به هر شهر برماکنند آفرین

چوفرمان مرا گردد و تاج و گاه

یکایک نهادند برخاک روی

ببینی کنون گردش روزگار

ز لشکر همه کشور آمد بجوش

وزان پس سپاه گوآمد پدید

که بوند با یکدگر کینه خواه

چوشد ژرف آب اندر انداختند

سواران همه بر لب آورده کف

کشیدند نزدیک دریا بنه

نهادند برپشت پیلان دو زین

شده هر یکی لشکر آرای خویش

ز بس نیزه و پرنیانی درفش

ز نالیدن بوق وآوای کوس

نهنگ اندرو خون خروشد همی

ز دریا برآمد یکی تیره میغ

چنان شد که کس نیز کس را ندید

بخاک اندرون لاله کارد همی

که کرکس نیارست برسرگذشت

دگر سر بریده فگنده نگون

سپاه اندر آمد همی فوج فوج

همه نعل اسبان ز خون پر ز گل

زمین دید برسان دریای نیل

به راه و به آب آرزومند گشت

نه آرام دید و نه راه گریز

همه کشور هند گو راسپرد

ز کمی بود دل پر از درد وخشم

ز گیتی همه شادمانی گزین

همان گنج گیتی نیرزد به رنج

ندید آن درفش سپهدار نو

بگردد بجوید همه میل میل

کزو بود روی سواران بنفش

مگر چشم من تیره گون شد ز گرد

درفش سرنامداران ندید

سواران کشور همه شاه جوی

سخنها همه پیش او کرد یاد

پیاده همی رفت گریان دو میل

دل لشکر از درد پژمرده دید

به جایی برو پوست خسته ندید

نشست از برش سوگوار و نژند

برفتی پر از درد و خسته روان

وگرنه نزد بر تو بادی درشت

تو رفتی ومسکین دل مادرت

نیامد تو را پند من سودمند

جهان جوی طلخند را مرده دید

خروش سواران بران پهن دشت

همی گفت زار ای جهان دار نو

بگو گفت کای شهریار بلند

چنین رفت و این بودنی کار بود

که طلخند بر دست تو کشته نیست

ز کیوان و بهرام و خورشید و ماه

که برخویشتن بر سر آرد زمان

بنادانی و تیزی اندر گذشت

سراسر همه برتو دارند چشم

خرد را به آرام دل کام ده

پر از درد و گریان پیاده به راه

فرومایه گستاخ گردد بروی

که از گرد یکباره گردد تباه

خروشی ز لشکر برآمد بلند

همه آفرین باد بر آن و این

وزین بر منش یادگار منید

به مژگان بسی خون دل برفشاند

بدیاشن بگفت آنچ ازو هم شنود

ز زر و ز پیروزه و خوب ساج

شد آن نامور نامبردار هند

سرتنگ تابوت کردند خشک

به راه و به منزل فراوان نماند

بشد مادر از خواب و آرام و خورد

به تلخی همی روز بگذاشتی

نگه کرد بینادل از دیده گاه

که بیند مگر تاج طلخند و پیل

همه روی کشور سپه گسترید

سواری برافگند از دیده گاه

گو وهرک بودند با او گروه

نه آن نامداران زرینه کفش

فراوان به دیوار بر زد سرش

که تیره شد آن فر شاهنشهی

سرگاه شاهی بگو در سپرد

به گنجور گنج آتش اندر فگند

به خون اندرون غرقه گشته سرش

ازان پس بلند آتشی برفروخت

ازان سوگ پیداکند دین هند

برانگیخت آن بارهٔ تیزرو

پر از خون مژه خواهش اندر گرفت

که ما بیگناهیم زین کارزار

نه گردی گمان برد زین انجمن

ورا گردش اختر بد بکشت

ز چرخ بلند آیدت سرزنش

نخواند تو را نیکدل نیکبخت

نشاید که برمن شوی بدگمان

نمایم تو را کار شاه و سپاه

کرا بود در سر خود این گفت وگوی

شب و روز و گردان سپهر آفرید

نه اسب و نه گرز و نه تخت و کلاه

ز تندی دلت پرمداراکنم

که مردم رهایی نیابد ازان

وگر جان بپوشد به پولاد ترگ

بگیت کسی یک نفس نشمرد

به دادار دارنده کوراست کام

بسوزم ز بهر بداندیش را

دریغ آمدش برز و بالای گو

که چون مرد بر پیل طلخند شاه

پر آتش دلم پرمدارا شود

جهاندیده فرزانه را خواند پیش

ز مادر که برآتش آشفته بود

گو و مرد فرزانه بی انجمن

نگردد بما راست این آرزوی

کجا نامداری بود تیزویر

وزان تیزویران جوینده رای

بگوییم با مرد جوینده راه

بجایی که بد موبدی پیشرو

بدان نامور بارگاه آمدند

بزرگان دانادل و بخردان

که چون رفت پیکار جنگ وسپاه

یکایک بگفتند با تیزویر

نه بر یکدگر برگشادند لب

جهاندیدگان خواستند آبنوس

دومرد گرانمایه و نیکخوی

بروی اندر آورده روی سپاه

صفی کرد او لشکر کارزار

دو شاه سرافراز با پیل وتاج

همه کرده آرایش کارزار

مبارز که اسب افگند بر سپاه

یک تیز وجنبان یکی با درنگ

ز یک دست فرزانهٔ نیک خواه

ز پیلان شده گرد همرنگ نیل

نشانده برایشان دو پاکیزه رای

که پرخاش جویند روز نبرد

ز خون جگر بر لب آورده کف

کجا بود در جنگ فریادرس

نشستی چو فرزانه بر دست شاه

نرفتی نبودی ازین شاه پیش

بدیدی همه رزم گه از دو میل

برآورد گه بر دمان و دنان

همی تاختی او همه رزمگاه

برفتن نکردی کسی کم و بیش

به آواز گفتی که شاها بگرد

رخ و اسب و فرزین و پیل و سپاه

سپه دید افگنده چین در بروی

چپ و راست و پیش و پس اندر سپاه

چنین یافت از چرخ گردان برات

گوآن شاه آزاده و نیکخوی

پر از خون دل از بهر طلخند شاه

ببازی شطرنج داده دو چشم

ز طلخند جانش پر از رنج بود

بران درد شطرنج بودش پزشک

چنین تا سر آمد بروبر زمان

چنان هم که بشنیدم ازباستان