این سوره الفرقان مکّى است مگر سه آیت که بمدینه فرو آمد بقول ابن عبّاس و قتاده: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ تا آخر سه آیت. و این سوره سه هزار و هفتصد و سى و سه حرف است، و هشتصد و نود و دو کلمه و هفتاد و هفت آیت. و درین سوره دو آیت منسوخ است بآیت سیف بقول بعضى از مفسران یکى: وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً. دیگر آنست: وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً. و در فضیلت این سوره ابىّ کعب روایت کند از مصطفى (ص) قال: «من قرأ سورة الفرقان بعث یوم القیمة و هو مومن، انّ الساعة آتیة لا ریب فیها و انّ اللَّه یبعث من فى القبور و دخل الجنّة بغیر حساب».

قوله: تَبارَکَ اى تعالى و ارتفع و تکبر، قال الحسن: هو الذى تجى‏ء البرکة من قبله و البرکة هى الکثرة فى کل خیر. و قیل معناه دام و ثبت من لم یزل و لا یزال، و البروک الثبوت و منه البرکة لدوام الماء فیها و بقائه. معنى آنست که بزرگ است و بزرگوار، همیشه بود و هست و خواهد بود، لم یزل و لا یزال. تبارک لفظى است که جز اللَّه را نگویند و جز بلفظ ماضى استعمال نکنند. اذ لم یرد التوقیف.

الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلى‏ عَبْدِهِ الفرقان هاهنا القرآن الفارق بین الحق و الباطل و الحلال و الحرام و الهدى و الضلال و الخطاء و الثواب، و هذا الاسم لا یختص بالقرآن فیجوز اطلاقه على جمیع کتب اللَّه و قد سمى اللَّه التوریة فرقانا فى قوله: وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسى‏ وَ هارُونَ الْفُرْقانَ، و کل شى‏ء فرّق بین شیئین فهو فرقان. مصدر جعل اسما، و یوم الفرقان هو یوم بدر فرق السیف فیه بین الحق و الباطل. و قوله: یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً معناه یبین لکم سبیلا و ینصرکم نصرا و یؤتکم فتحا یفرّق بین الحق و الباطل.

مفسّران گفتند عبد اینجا مصطفى (ص) است و فرقان قرآن و عالمین جن و انس که مصطفى (ص) بایشان مبعوث است. لیکون ضمیر عبد است، میگوید: بزرگوار است و با برکت و با عظمت آن خداوندى که قرآن فرو فرستاد بر بنده خویش محمد (ص)، جن و انس را آگاه کند از بعثت و نشور و عاقبت کار دنیا، و قیل: النذیر و المنذر المخبر بوقوع مکروه. و گفته‏اند لیکون ضمیر اللَّه است اى لیکون الذى نزّل الفرقان على عبده، و هو اللَّه سبحانه للخلایق کلّها منذرا. و در وصف اللَّه منذر رواست که خود میگوید جل جلاله: إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ. جاى دیگر گفت:نَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً، و باین تأویل بلفظ عبد جنس بندگان خواهد یعنى جمله رسولهاى وى، و بفرقان جمله کتابهاى او خواهد.

الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، لانّه الذى اوجدهما و خلقهما و اخرج منافعهما، وَ لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً کما زعم النصارى، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ کما قال المشرکون و الثنویّة. و قیل معنى لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً لم ینزّل احدا منزلة الولد، لانّ ما لا یجوز على اللَّه على الحقیقة لا یجوز علیه على التشبیه. وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ‏ءٍ اى کل شى‏ء یجوز وصفه بالخلق. و قیل اللفظ عام و المعنى لیس بعام، کقوله: وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ‏ءٍ. فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً على مقتضى الحکمة و تناسب بعضه الى بعض على اعتدال.

و قیل خلق ما خلق على مقدار یعرفه و لم یخلق شیئا على سبیل سهو و غفلة. و قیل بین مدة بقائه و منتهى اجله. و قیل کتبه فى اللوح المحفوظ لطفا بالملائکة و ذلک انّهم ینظرون فیه فیصرفون فیما وکلّوا به على حسب ما یجدونه فیه.

وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ الواو ضمیر الکفار و هم مندرجون فى قوله للعالمین. آلِهَةً لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ لانّها موات و جمادات منحوتة مصنوعة وَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً اى دفع ضرّ و لا جرّ منفعة، وَ لا یَمْلِکُونَ مَوْتاً اماتة وَ لا حَیاةً اى احیاء وَ لا نُشُوراً احیاء بعد الموت و المعنى کیف ترکوا عبادة اللَّه الذى یملک هذه الاشیاء و اشتغلوا بعبادة من لا یملک شیئا منها.

وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنى النضر بن الحارث: إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ، اى ما هذا القرآن الّا کذب اختلقه محمد (ص)، وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ یعنى الیهود اى هم یلقون اخبار الامم الیه و هو یکسوها عبارته. و قیل هم جبر و یسار و عداس عبید کانوا بمکة من اهل الکتاب، فزعم المشرکون انّ محمدا (ص) یاخذ منهم. قال اللَّه تعالى فَقَدْ جاؤُ یعنى قائلى هذه المقالة ظُلْماً وَ زُوراً اى بظلم و زور، فلمّا حذف الباء انتصب و قیل فقد جاءوا بهذا القول ظلما و زورا اى ظلموا فیما قالوا و زوروا، فالتزویر الکذب فى الشهادة و الحدیث و قیل المزوّر من الکتاب ما زید فیه و نقص.

وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ یعنى النضر بن الحارث کان یقول انّ هذا القرآن لیس من اللَّه و انّما هو مما سطره الاولون مثل حدیث رستم و اسفندیار، اکْتَتَبَها یعنى انتسخها محمد (ص) من جبر و یسار و عداس، و معنى اکتتب استکتب اى طلب ان یکتب له لانّه کان (ص) لا یکتب. و روى عن الشعبى قال: «ما مات النبى (ص) حتى کتب وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ‏ اراد به قبل الوحى و الصحیح انّه لم یکن یکتب قبل الوحى و لا بعد الوحى.

و قیل اکتتبها یعنى جمعها من قولهم: کتبت الشی‏ء اى جمعته، فَهِیَ تُمْلى‏ عَلَیْهِ اى تقرء علیه بُکْرَةً وَ أَصِیلًا یعنون انه یختلف الى من یعلمه بالغداة و العشىّ، قال اللَّه عزّ و جل ردّا علیهم.

قُلْ أَنْزَلَهُ یعنى القرآن الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ اى الغیب فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، یعلم بواطن الامور. فقد انزله یعنى القرآن على ما یقتضیه علمه بباطن الامور، إِنَّهُ کانَ غَفُوراً لمن تاب رَحِیماً بمن آمن.

وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یعنون محمدا (ص) یَأْکُلُ الطَّعامَ کما نأکل نحن، وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ، یلتمس المعاش کما نمشى، فلا یجوز ان یمتاز عنّا بالنبوّة، و کانوا یقولون له: لست انت بملک و لا ملک: لست بملک لانک تأکل و الملک لا یأکل، و لست بملک لانّ الملک لا یتسوّق و انت تتسوّق و تتبذل. و ما قالوه فاسد، لانّ اکله الطعام لکونه آدمیا و مشیه فى الاسواق لتواضعه و کان ذلک صفة له و شى‏ء من ذلک لا ینافى النبوّة.

لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ یصدّقه فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیراً داعیا.

أَوْ یُلْقى‏ إِلَیْهِ کَنْزٌ من السماء ینفقه فلا یحتاج الى التصرّف فى طلب المعاش.

قال الحسن: و اللَّه ما زواها عن نبیّه الا اختیارا و لا بسطها لغیره الا اغترارا. أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّةٌ اى بستان یَأْکُلُ مِنْها. قرأ حمزه و الکسائى ناکل بالنون اى ناکل نحن منها لتکون له علینا فضیلة بان ناکل من جنة.

و قیل تظهر له جنّة فى مکة مثمرة نأکل من ثمرها فنکون یاکلنا منها ابعد من الریب. و قرأ الباقون یاکل منها بالیاء. و الوجه ان الضمیر فیه یعود الى النبى (ص)، اى یاکل منها، فهو یختص باکله منها، فیکون له تمیز فى المأکل. وَ قالَ الظَّالِمُونَ یعنى کفار قریش، و قیل عبد اللَّه بن زبعرى: إِنْ تَتَّبِعُونَ اى ما تطیعون إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً سحر فجنّ، و قیل مسحورا مخدوعا مصروفا عن الحق . و قیل المسحور هاهنا هو المسحّر و المسحّر هو المعلّل بالطعام و الشراب. و قیل مسحورا یعنى بشرا له سحر اى رئة یعنى بشرا مثلکم.

قوله: انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ اى وصفوک بغیر وصفک، فَضَلُّوا الهدى، فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا الى الرشاد. و قیل فضلّوا اى اخطاؤا فى التشبیه حیث ناقضوا، فمرّة یقولون هو بلیغ فصیح یتقوّل القرآن من نفسه و یفتریه و مرّة یقولون مجنون، و مرّة ساحر، و مرّة مسحور، فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا اى لا حجة و برهان على ما یقولون.

فاخبر اللَّه سبحانه انّهم متمسّکون بالجهل و الضلال، عادلون عن الرشد و الصواب، و هم مع ذلک کانوا مکلّفین بقبول الحق. فثبت انّ الاستطاعة التی یحصل بها الضلال غیر الاستطاعة التی یحصل بها الهدى و الایمان.

قوله تعالى تَبارَکَ الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ الذى قالوا و افضل من الکنز و البستان الذى ذکروا. و قیل خیرا من المشى فى الاسواق و طلب المعاش. ثم بیّن ذلک الخیر فقال: جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً.

روى انّها الف قصر من لؤلؤ على شط الکوثر و کل بناء مطول من الحجارة عند العرب قصر کائنا ما کان. قرأ ابن کثیر و ابن عامر و ابو بکر و یجعل برفع اللام على الاستیناف و القطع عمّا قبله، و لا یمتنع ان یکون ما یعطف على جواب الشرط جملة مستانفه، لانّ الجمل التی تکون من الابتداء و الخبر تقع فى جواب الشرط نحو قوله تعالى: مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِیَ لَهُ و قوله: وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ، و قرأ الباقون و یجعل بجزم اللام، و الوجه انّه عطف على موضع جعل و هو جواب قوله: إِنْ شاءَ، و موضع جواب الشرط جزم، فجزم المعطوف علیه حملا على الموضع، کانّه قال ان یشأ یجعل لک خیرا من ذلک و یجعل لک قصورا. و قیل ان شاء هاهنا واجب کقوله فى سورة الفتح لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ و قیل ان شاء بمعنى قد شاء، و هو جل جلاله فاعله فتکون الجنات و القصور فى الجنة على ما وصفناه.

ابن عباس گفت: چون کافران گفتند: ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ الایه، رضوان خازن بهشت از آسمان فرو آمد بفرمان اللَّه و با وى سفطى بودى از نور، گفت: یا محمد (ص) اللَّه میگوید اینک کلید خزائن دنیا بتو فرستادم با رضوان، اگر خواهى اختیار کن و آنچه تراست به نزدیک من و ترا ساخته‏ام از نعیم بهشت بدان که در آن نقصان نیارم باندازه پر پشه‏اى. مصطفى (ص) گفت با رضوان: مرا بخزاین دنیا و زینت دنیا حاجت نیست، «الفقر احبّ الىّ و ان اکون عبدا شکورا صابرا.

فقال رضوان: «اصبت اصاب اللَّه بک». خیثمة بن عبد الرحمن گفت: چون کافران از بهر وى کنز و قصر خواستند، مصطفى گفت: «اللّهم اعطنیها فى الآخرة»، بار خدایا این کنزها و قصرها در بهشت خواهم. پس این آیت بر وفق سؤال وى فرو آمد. و عن ابى امامة عن النبی قال: «عرض علىّ ربّى لیجعل لى بطحاء مکة ذهبا فقلت لا یا رب و لکن اشبع یوما و اجوع یوما، فاذا جعت تضرّعت الیک و ذکرتک و اذا شبعت حمدتک و شکرتک.

و عن عایشه قالت قال رسول اللَّه (ص): «لو شئت لسارت معى جبال الذهب جاءنى ملک فقال انّ ربک یقرئک السلام و یقول: ان شئت نبیا عبدا و ان نبیا ملکا فنظرت الى جبرئیل فاشار الىّ ان ضع نفسک. قلت نبیا عبدا». قالت فکان رسول اللَّه (ص) بعد ذلک لا یأکل متکئا یقول: «أ أکل کما یأکل العبد و اجلس کما یجلس العبد».

بَلْ کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ اى ما یمنعهم من الایمان بک ما ذکروه من فقرک و مشیک فى السوق، انّما یمنعهم تکذیبهم بالقیامة و البعث و النشور. ثم اوعدهم فقال: وَ أَعْتَدْنا اى هیّأنا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ بالبعث و النشور و الثواب و العقاب سَعِیراً نارا موقدة، فعیل بمعنى مفعول.

إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ، قال الکلبى و السدىّ من مسیرة عام. و قیل من مسیرة مائة سنة.

روى عن رسول اللَّه انه قال: «من کذّب علىّ متعمدا فلیتبوّء بین عینى جهنم مقعده. فشقّ ذلک على اصحابه فقالوا: «یا رسول اللَّه نحدّث عنک الحدیث نزید و ننقص»: قال: «لیس ذا اعنى انّما اعنى الذى یکذّب علىّ متجرّئا یطلب به شین الاسلام».

قالوا: «یا رسول اللَّه انّک قلت بین عینى جهنم و هل لها من عین»؟ قال: «نعم أ لم تسمعوا قال اللَّه تعالى: إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ.

و قیل اذا رأتهم زبانیتها سمعوا لها تغیّظا غلیانا، کالغضبان اذا غلى صدره من الغضب، و قیل معناه سمعوا لها زفیرا و رأوا لها تغیّظا کقول الشاعر:

اى حاملا رمحا. و قیل سمعوا صوت لهبها و اشتعالها. و فى الحدیث: «انّ جهنم لتزفّر زفرة لا ینفى ملک و لا نبى الّا یخرّ ترعد فرائصه، حتى انّ ابراهیم (ع) لیجثو على رکبته، و یقول یا رب، لا اسألک الیوم الّا نفسى».

و الزفیر حسیس النار و هو صوتها.

و قیل الزفیر صوت یسمع من جوف المتغیّظ کصوت الحمار اذا همّ بالنهیق.

وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها. اى من النار مَکاناً ضَیِّقاً یعنى من مکان ضیّق. قال ابن عباس: یضیق علیهم کما یضیق الزجّ فى الرمح، و سئل رسول (ص) عن هذه الایة فقال: و الذى نفسى بیده انهم یستکرهون فى النار کما یستکره الوتد فى الحائط.

و عن ابن عباس اذا القوا فى باب من ابواب جهنم تضایق علیهم کتضایق الزجّ فى الرمح. فالاسفلون یرفعهم اللهب، و الاعلون یخفضهم اللهب. فیزدحمون فى تلک الأبواب الضیّقة. قرأ ابن کثیر ضیقا ساکنة الیاء، و الوجه انّه مخفّف من ضیق بالتثقیل کهین و لین اذا خفّفا من هیّن و لیّن و لهما لغتان. و قرأ الباقون ضیّقا مشدّدة الیاء و هو فیعل من الضیق و هو وصف للمکان و هو الاصل الذى خفّف منه ضیق. مُقَرَّنِینَ یعنى مصفّدین، قد قرنت ایدیهم الى اعناقهم فى الاغلال. و قیل مقرّنین مع الشیاطین الذین اضلّوهم لیکونوا قرناءهم فى العذاب کما کانوا قرناء هم فى الکفر. دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً الثبور المصدر اى یقولون ثبرنا ثبورا. و قیل هو دعاؤهم بالنّدم: یا ثبوراه! یا ویلتاه! و الثبور الهلاک کانّهم قالوا یا هلاکاه. و فى الحدیث: «اول من یکسى من اهل النار ابلیس ثوبا من نار یوضع على حاجبیه فیقدم حزبه و هو یقول و اثبوراه و یجیبونه واثبورهم فتقول لهم الملایکة: لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً، اى هلاککم اکثر من ان تدعوا مرة واحدة فادعوا ادعیة کثیرة.

قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ اى الذى ذکرت من صفة النار و اهلها خیر؟ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کانَتْ لَهُمْ جَزاءً ثوابا وَ مَصِیراً مرجعا.

لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ من النعیم خالِدِینَ کانَ عَلى‏ رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا. اى مسئولا انجازه و ذلک انّ المؤمنین سألوا ربهم فى الدنیا حین قالوا: آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلى‏ رُسُلِکَ، کان اعطا اللَّه المؤمنین جنة الخلد، وعدا وعدهم على طاعتهم ایّاه فى الدنیا و مسئلتهم ایّاه.

و قیل وعدا مسئولا اى تسئله الملائکة لهم، لانّ الملائکة قالوا: رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ. و قیل مسئولا واجبا لانّ الکریم اذا سئل یرى الاجابة واجبة. قال ابن عباس: وعدهم الجزاء فسألوه الوفاء و کل واجب مسئول و ان لم یسئل.

وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ اى اذکر یوم نحشرهم. قرأ ابن کثیر و ابو جعفر و یعقوب و حفص یحشرهم بالیاء و الباقون بالنون. وَ ما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ. یعنى عزیرا و المسیح و الملایکة. و قیل یعنى الاصنام. «فیقول» قرأ ابن عامر فنقول بالنون، و الآخرون بالیاء. أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِیلَ؟ اخطاؤا الطریق، و هذا الاستفهام توبیخ للعابدین کقوله لعیسى (ع) أ أنت قلت للناس؟.

قالُوا سُبْحانَکَ تنزیها لک عن ان یعبد ملک غیرک، و فیه قولان: احدهما انّ هذا کلام الاصنام، ینطقها اللَّه کما ینطق الاعضاء فیقولون: ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیاءَ. مفسران را در معنى این آیت دو قول است: یک قول آنست که این خطاب برستخیز با اصنام بود که معبود مشرکان‏اند. رب العزة ایشان را زنده گرداند و در ایشان نطق آفریند بقدرت خویش، تا بى‏آلت کلام سخن گویند، هم چنان که در اعضاى آدمى نطق آفریند تا بى‏آلت کلام گویا شوند. با ایشان گوید: أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ و معنى این سؤال توبیخ عابدان است و مشرکان، تا چون معبودان خویش را بینند که از ایشان بیزارى جویند، و تبرّى نمایند و بریشان لعنت کنند، حسرت ایشان بیشتر باشد و عذاب ایشان سخت‏تر. چون رب العزة با ایشان این خطاب کند ایشان گویند: «سبحانک» پاکى و بى‏عیبى ترا. ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیاءَ اى ما کان لنا کلام فکیف امرناهم بطاعتنا. و قیل ما کان ینبغى لنا ان نعبد غیرک لانّا تحت قبضک، فکیف ندعوا غیرنا الى عبادتنا. سزا نبود ما را که پرستگاران داشتیمى و ما معبود بودیمى فرود از تو. ما جماد بودیم. بى‏زبان و بى‏سخن بودیم، چون توانستیمى کسى را بر طاعت و عبادت خویش داشتن؟ قول دیگر آنست که این خطاب با عزیر و مسیح و فریشتگان رود: اللَّه میگوید ایشان را: أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِیلَ. ایشان گویند: سُبْحانَکَ ما کانَ یَنْبَغِی لَنا یعنى للملائکة و عبدة الملایکة و الانبیاء و عبدة الانبیاء، و لا لاحد من الخلق ان یتّخذ من دون اللَّه ولیا. هذا کما یقول لک الرجل: شتمنى اخوک فتقول لیس لنا ان نشتمک، فیدخل البرى على الجانى. معنى آنست که سزا نبود ما را و نه فریشتگان و نه عبده ایشان نه پیغامبران و نه عبده ایشان و نه هیچکس از عالمیان که فرود از اللَّه خداوندى و یارى گیرند. و روا باشد که اولیاء اینجا عبده باشند، یعنى ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ عبادا یعبدوننا مِنْ دُونِکَ او نرضى هذا. سزا نبود ما را که پرستگاران گیریم و داریم فرود از تو، یا خود را پسندیم که معبود ایشان باشیم. و قرأ ابو جعفر ان نتّخذ بضم النون و فتح الخاء على ما لم یسمّ فاعله، فیکون من الثانى صلة، یعنى ان نتخذ من دونک اولیاء و العرب تدخل من على المفعول الاول و لا تدخل على المفعول الثانی، یقال ما اتخذت من احد ولیّا، و لا یقال ما اتخذت احدا من ولىّ. وَ لکِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ فى الدنیا بطول العمر و الصحة و النعمة، حَتَّى نَسُوا الذِّکْرَ اى ترکوا الموعظة و الایمان و القرآن. و قیل ابطرتهم نعمتک فنسوا بها ذکرک. و التمتّع دوام اللذة بالشى‏ء وَ کانُوا قَوْماً بُوراً هلکى، غلب علیهم، الشقاوة و الخذلان، یقال رجل بائر و قوم بور و اصله من البوار و هو الکساد و الفساد و منه بوار السلعة و هو کسادها، و منه‏ قول النبی (ص) «نعوذ باللّه من بوار الایم.

و قیل هو اسم مصدر کالزور یستوى فیه الواحد و الاثنان و الجمع و المذکر و المؤنث.

فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ، هذا خطاب مع المشرکین العابدین الاوثان، اى کذبکم المعبودون بِما تَقُولُونَ انّهم آلهة. و قیل کذّبوکم فیما تدعون من قولکم ربّنا هؤلاء اضلّونا. قرأ قنبل عن ابن کثیر بما یقولون فما یستطیعون بالیاء فیهما، و الوجه انّ الفعل للشرکاء، و المعنى کذّبکم شرکاؤکم الذین کنتم تعبدونهم بما یقولون، اى بقولهم، و ما مصدریة، و قولهم هو الذى اجابوا به الکفار و هو ما کنتم ایانا تعبدون. و قوله: فَما تَسْتَطِیعُونَ اى فما یستطیع الشرکاء المعبودون «صرفا» لعذاب اللَّه عنکم وَ لا نَصْراً لکم، و قرأ الباقون و ابو بکر عن عاصم بما تقولون بالتاء فما یستطیعون بالیاء، اى کذّبوکم بقولکم اى فى قولکم انّهم شرکاء و انّهم آلهة. و قیل فى قولکم ربّنا هؤلاء اضلّونا و قوله فما یستطیعون اخبار عن المعبودین على ما سبق. قول اینجا مضمرست یعنى که اللَّه گوید مشرکان را که بت پرستیدند اکنون شما را دروغ‏زن کردند بآنچه گفتید که اینان خدایان‏اند و ایشان ما را گم راه کردند، فَما تَسْتَطِیعُونَ صَرْفاً وَ لا نَصْراً اکنون آن معبودان نتوانند که عذاب از شما بگردانند و نه شما را بکار آیند. و قرأ حفص عن عاصم: بما تقولون فما تستطیعون بالتاء فیهما یعنى فما تستطیعون ایّها المشرکون ان تصرفوا عن انفسکم ما یحلّ بکم من العذاب، و لا ان تنصروا انفسکم بمنعه عنها. و قال بعض المفسّرین فى قوله: فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ هذا خطاب للنبى و المؤمنین اى الکفار کذّبوکم بما تقولون من التوحید و نبوّة محمد و سایر الانبیاء فما یستطیعون، اى هؤلاء الکفّار یا محمد صَرْفاً لک عن الحقّ الذى انت علیه وَ لا نَصْراً لانفسهم من البلاء الذى استوجبوه بتکذیبهم ایّاک. قوله: وَ مَنْ یَظْلِمْ» اى من یشرک‏ مِنْکُمْ نُذِقْهُ عَذاباً کَبِیراً اى نعذّبه عذابا شدیدا.