قوله تعالى قُلْ إِنْ کانَتْ لَکُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ مفسران گفتند این آیت بسبب آن فرو آمد که جهودان میگفتند لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلَّا مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصارى‏ در بهشت جز جهودان و ترسایان نشوند، اللَّه تعالى گفت تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ اینست دروغهاى ساخته و آرزوهاى ایشان، اى رسول من گوى ایشان را که حجت خویش باز نمائید و بیارید اگر مى‏راست گوئید. ایشان گفتند نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ ما پسران اوئیم و دوستان او، و دوستان و پسران را لا محاله ببهشت خود فرو آرد. رب العالمین گفت پیغامبر من ایشان را گوى اگر چنانست که شما مى‏گویید که پیروزى در آن و بهشت جاودان شما راست نى دگران، و کس را با شما انبازى نیست در آن پس اگر چنین است مرگ خواهید بآرزو، تا باین ناز و نعیم و نواخت مقیم در رسید.

اللَّه تعالى گفت: وَ لَنْ یَتَمَنَّوْهُ أَبَداً بِما قَدَّمَتْ أَیْدِیهِمْ و هرگز تا جهودان باشند این آرزو نکنند که ایشان میدانند که چه فرا پیش خویش داشته‏اند از کردار بد و گفتار بیهوده در کار محمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم، و پوشیدن نعت و صفت وى.

قال النبى «لو تمنّوا الموت لغص کل انسان منهم بریقة و ما بقى یهودى على وجه الارض الّا مات».

معنى دیگر گفته‏اند از ابن عباس فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ اى ادعوا بالموت على اکذب الفریقین جهودان را میگوید اگر چنانست که شما مى‏گویید پس دعا کنید تا از هر دو فریق آن یکى که دروغ زن است وى را مرگ برسد فابوا ذلک نکردند و سروا زدند که دروغ زنان ایشان بودند و خود میدانستند.

پس رب العالمین ایشان را تهدید کرد گفت: وَ اللَّهُ عَلِیمٌ بِالظَّالِمِینَ اللَّه دانا است بظالمان، و چنانچه بظالمان داناست بدیگران داناست، اما فائده تخصیص آنست که سخن بر مخرج تهدّد است، چنانک مردم مجرم را گویى انا عارف بک، آرى من ترا مى‏شناسم یعنى عاقبتک مى‏نماید باین سخن که وى را عقوبت کند.

روى ابو ذر رض قال قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم: «لا تقوم الساعة حتى تروا من البلاء حتى یرى الحىّ المیت على اعواده فیقول لیتنى کنت مکان هذا، و یقول القائل و هل تدرى على ما یقدم؟

فیقول کائن ما کان.»

میگوید چون رستخیز نزدیک گردد بلاها و فتنه‏ها بینید که روى بشما نهد، چنانک زنده مرده را بر جنازه بیند گوید اى کاشک بجاى او من بودمى دیگرى گوید چه دانى که بر چه میرود بر سعادت یا بر شقاوت! جواب دهد که بهر چه میرود بهر صفت که هست! این از آن گوید که بلاها و فتنه‏ها و بى رسمیها روى بخلق نهد، و آن بیند و شنود که نتواند دید و شنید، و دل و دین وى را زبان دارد، و با این همه مرد تمام اوست که بر بلاها صبر کند و مرگ بآرزو نخواهد اتباع سنة مصطفى را که گفت صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم: «لا یتمن احدکم الموت لضرّ نزل به و لکن لیقل اللّهم احینى ما کانت الحیاة خیرا لى، و توفّنى اذا کانت الوفاة خیرا لى.

وَ لَتَجِدَنَّهُمْ أَحْرَصَ النَّاسِ عَلى‏ حَیاةٍ ابن عباس گفت این کنایت از جهودان وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا... کنایت از گبران، میگوید جهودان از همه مردمان بر زندگانى حریص‏تراند و از گبران هم حریص‏اند، و هیچکس نیست که زندگانى دوست تر دارد ازین گبران، و زینجاست که تحیّت ایشان با یکدیگر آنست که گویند «زه هزار سال!» پس هر که این تحیّت گوید بر آئین و رسم گبران است اما تحیت مسلمانان تحیت اهل بهشت است و آن سلام کردن است. مصطفى ع گفت «السّلام تحیة لملّتنا و امان لذمّتنا»

و سنت چنانست که سوار بر پیاده سلام کند،و رونده بر نشسته، و کهینه بر مهینه، و نفر اندک بر جمع بسیار، و اگر یکى از جماعت سلام کند از همه کفایت باشد. همچنین اگر از گروهى یک تن جواب دهد از همه کفایت بود. و بر اهل و عیال خویش سلام کردن سنت است که در خبر است

«اذا دخلت على اهلک فسلم، لیکون برکة علیک و على اهل بیتک».

و مسلمان چون بر برادر مسلمان رسد هر گه که رسد، چندانک رسد، سلام باز نگیرد که مصطفى ع گفت: «اذا لقى احدکم اخاه فلیسلّم علیه فان حالت بینهما شجرة او جدار او حجر ثم لقیه فلیسلّم علیه.»

و همچنانک در جمع مسلمانان شود سلام میکند نیز چون از نزدیک ایشان بر خیزد سلام کند. که لفظ خبر است‏

لیست الاولى باحق من الآخرة

و جهد کند که بابتدا سلام کند که مصطفى ع گفت «انّ اولى النّاس باللّه من بدأ بالسلام»

و سلام آشکارا کند که مصطفى ع گفت: «اعبدوا الرحمن و اطعموا الطّعام و أفشوا السّلام تدخلوا الجنة بسلام».

و سلام تمام کند چنانک گوید سلام علیکم و جواب تمامتر دهد گوید «و علیک السلام و رحمة اللَّه و برکاته» مگر جواب سلام اهل کتاب که گوید علیکم و برین نیفزاید. و یکى بر مصطفى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم سلام کرد و گفت علیک السلام یا رسول اللَّه رسول خدا گفت چنین مگوى که این تحیت مردگان است. و چون سلام کند بدست و انگشتان اشارت نکند که مصطفى ع گفت «لیس منّا من تشبّه بغیرنا، لا تشبّهوا بالیهود و لا بالنصارى، فان تسلیم الیهود الاشارة بالاصابع و تسلیم النّصارى الاشارة بالاکفّ»

اما ثواب سلام کردن بر مسلمانان آنست که مصطفى گفت: «ما من مسلمین یسلّم احد هما على صاحبه فیاخذه بیده و یضحک فى وجه، لا یأخذ بیده الّا اللَّه فیفترقان حتى یغفر لهما.»

و عن عمران بن حصین «انّ رجلا جاء النبى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فقال السلام علیکم فردّ علیه ثم جلس فقال النبى ع عشر ثم جاء آخر فقال السّلام علیکم و رحمة اللَّه، فرد علیه فجلس فقال عشرون ثم جاء آخر فقال السلام علیکم و رحمة اللَّه و برکاته فرد علیه فجلس فقال ثلاثون و فى روایة اخرى ثم اتى آخر فقال السلام علیکم و رحمة اللَّه و برکاته و مغفرته، فقال اربعون هکذا یکون الفضائل.

یَوَدُّ أَحَدُهُمْ ضمیر با گبران است، میگوید یکى ازین گبران دوست داردى که او را هزار سال عمر بودى، و ذلک لأنّه لا یرجو بعثا بعد الموت فهو یحب طول الحیاة، و کذا الیهود لانهم عرفوا ما لهم فى الآخرة من الخزى لتضییع ما عندهم من العلم.» هر چند که حرص برد رازى عمر در نهاد و سرشت آدمیست، و زینجا گفت مصطفى (ع‏)

«یهرم ابن آدم و یشبّ منه اثنان الحرص على المال و الحرص على العمر»

اما مؤمن که برستاخیز ایمان دارد و بدیدار خداى و نعیم جاودانه امید دارد امل دراز در پیش نگیرد، و همیشه مرگ را مستعد بود، چنانک مصطفى ع عبد اللَّه بن عمر را گفت «کن فى الدنیا کانک غریب او عابر سبیل و عدّ نفسک فى اهل القبور، اذا اصبحت فلا تحدّث نفسک بالمساء و اذا امسیت فلا تحدّث نفسک بالصباح، و خذ من حیاتک لموتک و من صحتک لسقمک، فانک یا عبد اللَّه لا تدرى ما اسمک غدا.»

و قال یحیى بن معاذ: «أطع ربک و لا تفرق من الموت و لا تستوحش لفراق الاحبّة، فلیس من تفارق من الاحباء اعز علیک ممن تقدم علیهم» و قال لقمن لابنه، یا بنى امر لا تدرى متى یلقاک فاستعد له قبل ان یفجأک و فى معناه انشد:

ثم قال تعالى: وَ ما هُوَ بِمُزَحْزِحِهِ مِنَ الْعَذابِ أَنْ یُعَمَّرَ اى و ما احدهم بمبعده من العذاب تعمیره. وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِما یَعْمَلُونَ. قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ ابن عباس گفت رض دانشمندى از جهودان فدک که او را عبد اللَّه بن صوریا مى‏گفتند با جماعتى رؤساء یهودان نزدیک مصطفى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم آن گه که بمدینه فرود آمدند گفتند

یا ابا القاسم، حدثنا عن خلال نسألک عنهنّ، لا یعلمهن الا نبى قال سلونى عمّا شئتم فقال ابن صوریا کیف نومک؟ فقد اخبرنا عن نوم النبى الّذى یأتى فى آخر الزمان؟ فقال تنام عیناى و قلبى یقظان. قال صدقت یا محمد، اخبرنا یا محمد الولد من الرجل یکون او من المرأة؟ فقال النبى اما العظام و العروق فمن الرجل، و اما اللحم و الدم و الظفر و الشعر فمن المرأة. قال صدقت یا محمد، قال فما بال الوالد یشبه اعمامه لیس فیه من شبه اخواله شى‏ء؟ و یشبه اخواله لیس فیه من شبه اعمامه شی‏ء؟ فقال النبى ایهما على ماؤه کان الشّبه له قال صدقت یا محمد، قال فاخبرنى عمّن یولد له و عمّن لا یولد له؟ فقال اذا کانت مغبّرة غبرت یعنى احمرّت النطفة لم یولد له و اذا کانت صافیة ولد له، قال فاخبرنى عن ربک ما هو؟

فانزل اللَّه تعالى قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ الى آخر السّورة: قال ابن صوریا خصلة ان أنت قلتها آمنت بک و اتبعتک، اى ملک یأتیک بما یقول اللَّه؟ قال جبریل و لم یبعث اللَّه نبیّا قط الا و هو ولیّه. قال ابن صوریا ذاک عدونا من الملائکة، و لو کان میکائیل مکانه لآمنّا بک، انّ جبریل کان ینزل بالعذاب على اسلافنا، و انه عادانا مرارا کثیرة، و کان اشد ذلک علینا، ان اللَّه تعالى انزل على نبینا ان بیت المقدس سیخرب على یدى رجل یقال له بخت نصر و اخبرنا بالحین الذى یخرب فیه، فلما کان وقته بعثنا رجلا من اقویاء بنى اسرائیل فى طلبه لیقتله، فلقیه ببابل غلاما مسکنا، فاخذه لیقتله فدفع عنه جبریل. و قال لصاحبنا ان کان ربکم هو الذى أذن فى هلاککم فلن تسلّط علیه، و ان لم یکن هذا فعلى اىّ حق تقتله؟ و فصدّقه صاحبنا فرجع، فقوى بخت نصر و غزانا و خرّب بیت المقدس، فلهذا نتخذه عدوا فانزل اللَّه تعالى هذه الآیة.

قتاده و عکرمه و سدى و شعبى گفتند عمر خطاب در مدارس جهودان شد آنجا که درس گویند و کتاب خوانند و با ایشان بسخن درآمد، و عمر گاه گاه رفتى و در کتاب ایشان نظر کردى. جهودان گفتند یا عمر از اصحاب محمد ما ترا دوست داریم، که دیگران ما را مى‏برنجانند و تو مى‏نرنجانى، و نیز بتو طمع داریم که در کتاب ما مى‏نگرى، گویى ترا نیک آمد این کتاب ما و دین ما. عمر گفت و اللَّه لا آتیکم لحبّکم و لا اسألکم لانّى شاکّ فى دینى، و انما ادخل الیکم لازدیاد بصیرة فى امر محمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم، و ارى آثاره فى کتابکم. عمر گفت و اللَّه که من نه دوستى شما مى‏آیم، یا آنچه پرسم از آن پرسم که در دین خود بشکم، لکن آثار مصطفى ع در کتاب شما مى‏بینم، هر چند که مى‏نگرم در آن مرا بصیرت و روشنایى در کار محمد میافزاید، پس روزى عمر خطاب سوگند برایشان نهاد بآفریدگار و بکتاب ایشان توریة، که راست گوئید. هیچ میدانید که محمد رسول حق است؟ ایشان گفتند: اکنون که سوگند بر نهادى راست گوئیم، مى‏دانیم که محمد رسول حق است، هیچ شک مى‏نیفتد ما را در صدق رسالت وى. عمر گفت فاذا هلکتم پس شما از هالکانید که میدانید صدق وى و مى‏نگروید و برسالت وى ایمان مى‏نیارید. پس عمر گفت ما یمنعکم من اتباعه؟ آخر چیست آنک شما را مى‏باز دارد از اتباع وى. ایشان گفتند صاحب وى جبریل است و جبریل ما را دشمن است، محمد را بر سر ما میدارد، و پدران ما را عذاب و صواعق رسانید، و جبریل خود همه بکشتن و جنگ و عداوت آید، دوست ما میکائیل است خازن رحمت و باران و نبات و نعمت، همه بشادى و فراخى و آسانى آید، اگر صاحب محمد میکائیل بودى ما بوى ایمان آورد مانى. عمر گفت خبر کنید مرا از منزلت جبریل و میکائیل بنزدیک خداوند عز و جل؟ ایشان گفتند «جبریل عن یمینه و میکائیل عن یساره و میکائیل عدوّ لجبریل.» عمر گفت اکنون که ایشان را در حضرت عزت این چنین منزلت و قربت است چگونه یکدیگر را دشمن باشند؟ یا چون شما را دشمن باشند؟ اشهد ان من کان عدوا لجبریل فانّه عدو لمیکائیل و من کان عدوا لمیکائیل فهو عدوّ لجبریل، و من کان عدوا لهما فان اللَّه عدو له. عمر این سخن بگفت و پیش مصطفى ع آمد تا آنچه رفت باز گوید. رب العالمین پیش از آمدن عمر بر وفق قول عمر آیت فرستاد: قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِیلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‏ قَلْبِکَ این آیت از روى معنى اشکالى دارد، و مقصود ذم جهودانست، میگوید چونست که وى را دشمن میگیرند و او نزدیک ما بجایى است که وحى پاک بدل پیغامبر بواسطه وى مى فرستیم. معنى دیگر گفته‏اند جبریل را دشمن‏اند بسبب آنک وحى مى‏آرد و نه او وحى از ذات خویش بمراد خویش مى‏آرد تا با وى دشمنى گیرند او بنده مأمور است، بفرمان خالق پیغام مى‏آرد بر دل تو که سیّدى، فذلک قوله وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ. سدیگر معنى گفته‏اند که این ردّ جهودانست بآنچه گفتند جبریل همه بجنک و عذاب و سختى آید. رب العزة گفت اگر عذاب و عقوبت را آید کافران را آید، و گرنه مصطفى ع را و مؤمنانرا بروح و راحت و بشرى و کرامت آید، بمصطفى ع قرآن آورد که روح روح است و آرام جان، و مؤمنانرا بشارت دهد ببهشت جاودان و ناز و نعیم بیکران چنان که گفت مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ وَ هُدىً وَ بُشْرى‏ لِلْمُؤْمِنِینَ.

مَنْ کانَ عَدُوًّا لِلَّهِ وَ مَلائِکَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِیلَ وَ مِیکالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِلْکافِرِینَ. دیگر باره درین آیت نام ایشان یاد کرد تشریف و تخصیص ایشان را، که ایشان در میان ملائکة سران و سروران اند و بهینه فرشتگان چهاراند: جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و عزرائیل و بهینه این چهار جبریل است، ششصد پر دارد هر پرى هفتاد هزار ریشه، و علیه تهاویل الدّر و الیاقوت. مصطفى ع او را دید بصورت خویش، و کان قد سدّ الافق. در بعضى اخبار است که مصطفى ع را غشى رسید آن گه که او را بصورت خویش بدید، پس گفت: سبحان اللَّه ما کنت ادرى ان شیئا من الخلق هکذا. و قال جبریل فکیف لو رأیت اسرافیل؟ انّ له لاثنى عشر جناحا جناح منها بالمشرق و جناح بالمغرب، و انّ العرش لعلى کاهله و انه لیتضاءل لعظمة اللَّه عز و جل، حتى یعود مثل الرضع.

و عن ابن عباس قال بینا رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم و معه جبریل ینادى اذا انشق افق السماء، فاقبل جبریل یدخل بعضه فى بعض فیتضاءل، فاذا ملک قد مثّل بین یدى النبى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم فقال یا محمد ان اللَّه عز و جل یأمرک ان تختار بین نبى عبد او ملک نبى، فاشار الى جبرئیل بیده ان تواضع فعرفت انه لى ناصح فقلت عبدا نبیّا، فعرج ذلک الملک الى السماء. فقلت یا جبریل قد کنت اردت ان اسألک عن هذا، فرأیت من حالک ما شغلنى عن المسئلة فمن هذا یا جبریل؟ قال هذا اسرافیل خلقه اللَّه یوم خلقه بین یدیه صافّا قدمیه لا یرفع طرفه، بینه و بین الرّب عز و جل سبعون نورا ما منها نور یدنو منه الّا احترق، فاذا اذن اللَّه عز و جل فى شى‏ء من السّماء و الارض ارتفع ذلک اللّوح حتى یضرب جبینه فینظر فیه، فان کان من عملى امرنى به و ان کان من عمل میکائیل امره به، و ان کان من عمل ملک الموت امره به. فقلت یا جبرئیل و على اى شى‏ء انت؟ قال على الریح و الجنود. قلت و على اى شى‏ء میکائیل؟ قال على النبات و المطر؟ قلت و على اى شى‏ء ملک الموت؟ قال على قبض الانفس، و ما ظننت انه هبط الّا لقیام الساعة، و ما الذى رأیت منى إلّا خوفا من قیام الساعة.

جبرئیل نامى است عبرانى یا سریانى و معنى آن عبد اللَّه است، جبر بنده است و ایل نام خداوند است عز و جل. همچنین میکائیل و اسرافیل: میکا و اسراف نام بنده است، و ایل نام خدا یعنى بنده خداوند عز و جل.

و وجه تأویل آیت آنست که هر که جبرئیل را دشمن است میکائیل را هم دشمن است، که هر دو مأمورند و هر که ایشان را دشمن است همه فریشتگان را دشمن است، و که هر دو مأمورند و هر که پیغام رساننده را دشمن است پیغام را هم دشمن است، و هر که پیغام را دشمن است پیغام ده را دشمن است، پس ایشان که چنین‏اند کافران اند لا محاله، و خداى عز و جل دشمن است آن کافران را که چنین‏اند.

امّا اختلاف قرّاء در لفظ جبرئیل و میکائیل آنست: که مکى «جبریل» بفتح جیم بى همزه خواند، و مدنى و شامى و بصرى و حفص بکسر جیم بى همز خوانند. ابو بکر بفتح جیم و همزه بر وزن جبرعل خواند، حمزه و کسایى و حماد بر وزن جبرعیل خوانند. و میکال بى همزه بوزن قیفال. بصرى و حفص نیز هم چنین خوانند، نافع بهمزه بر وزن میکاعل، باقى میکائیل بر وزن میکاعیل.

وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ آیاتٍ بَیِّناتٍ وَ ما یَکْفُرُ بِها إِلَّا الْفاسِقُونَ این آیه بجواب ابن صوریا آمد که گفته بود ما انزل علیک من آیة بیّنة فنتبعک لها نفرستادند بر تو نشانى روشن که بر درستى کار تو دلالت کند تا ترا پس روى کنیم و ایمان آریم رب العالمین گفت: وَ لَقَدْ أَنْزَلْنا بدرستى که فرستادیم بتو نشانهاى روشن راست، و کافر نشود بآن مگر جهودان که از شریعت موسى بیرون شدند، بسبب آنکه به محمد کافر شدند، از بهر آنک ایمان آوردن به محمد ع و پذیرفتن دین وى از شرایع موسى بود پس چون نپذیرفتند لا محاله از شریعت موسى بیرون شدند.

معنى فسق بیرون شدن است از پذیرفتن حق. یقال فسقت الرطبة عن قشرها و الفارة عن جحرها.

أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً الآیة... ابن عباس گفت سبب نزول این آیت آن بود که مصطفى ع جهودان را گفت که خداى عز و جل پیمان ستد از شما که مرا استوار گیرید، و آنچه آوردم از کتاب و پیغام قبول کنید، و شرع حنیفى و دین اسلام و صفت من که پیغمبرم پنهان نکنید، و ذلک فى قوله تعالى وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ وَ لا تَکْتُمُونَهُ پس مالک بن الضیف آن را منکر شد و گفت و اللَّه ما عهد الینا فى محمد عهد و لا میثاق بر ما هیچ عهد نگرفتند و هیچ پیمان نستدند در کار محمد. پس رب العالمین آیت فرستاد.

أَ وَ کُلَّما عاهَدُوا عَهْداً نَبَذَهُ فَرِیقٌ مِنْهُمْ هر گه که عهدى کنند و پیمانى بندند گروهى ازین جهودان آیند و آن پیمان بشکنند بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یُؤْمِنُونَ عهد بشکستن نه ارزانى است بلکه ایشان ناگرویدگان‏اند. بَلْ أَکْثَرُهُمْ از آن گفت که قومى ازیشان و گرچه اندک بودند بگرویدند و بوفاء عهد باز آمدند، چنانک جاى دیگر گفت فَقَلِیلًا ما یُؤْمِنُونَ‏

قال النبى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم «من مات ناکثا عهده جاء یوم القیمة لا حجة له».

و قال ع «اربع خصال من کان فیه کان منافقا: اذا حدّث کذب، و اذا وعد اخلف، و اذا عاهد غدر، و اذا خاصم فجر، و ما من غادر الّا و له لواء یوم القیمة یعرف به و صائح یصیح هذا غادر بنى فلان مسود وجهه مزروقة عیناه، مصفوفة یداه، معقولة رجلاه، على رقبته مثل الطود العظیم من ذنوبه.»

وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ قال ابن عباس انّ معاذا و بشین بن البراء یقولان للیهود «یا معشر الیهود اتقوا اللَّه و اسلموا، فقد کنتم تستفتحون علینا بمحمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم، و نحن اهل شرک و تخبروننا انه مبعوث، و تصفونه لنا بصفته. فقال سلام بن مسلم اخو بنى النضیر ما جاءنا بشی‏ء نعرفه، و ما هو بالّذی کنّا نذکر لکم، فانزل اللَّه تعالى.

وَ لَمَّا جاءَهُمْ رَسُولٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ نَبَذَ فَرِیقٌ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ الآیة... علماء جهودان‏اند اینان که توریة را پس پشت انداختند، و بآن کار نکردند و به مصطفى و قرآن کافر شدند. شعبى گفت هو بین ایدیهم یقرءونه و لکنهم نبذوا العمل به قال ابن عیینه ادرجوه فى الحریر و الدیباج و حلّوه بالذهب و الفضّة، و لم یحلّوا حلاله و لم یحرّموا حرامه، فذلک النبذ. بو سعید خدرى گفت لا تکونوا کالیهود اذا وضعوا التوریة مادوا لها و اذا قاموا عنها نبذوها و راء ظهورهم.

رب العالمین درین آیت خبر داد که جهودان کتاب حق بگذاشتند، و پس روى شیاطین کردند و جادویى آموختند و آن خواندند.

فذلک فى قوله: وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلى‏ مُلْکِ سُلَیْمانَ اى فى عهده و زمان ملکه، جهودان دعوى کردند که این جادویى و نیز نجات که ما میخوانیم و بدان کار میکنیم على سلیمان پیغمبر است و نام اعظم که پادشاهى بدان میراند و فرمان بدان میداد، و دیو و باد را بدان مسخر خویش میکرد. مفسران گفتند کتابى بود که شیاطین در آن سحر و نیز نجات نبشته بودند و زیر تخت سلیمان دفن کردند آن گه که سلیمان معزول بود از ملک خویش پس چون سلیمان را وفات رسید بیرون آوردند و فرا مردمان نمودند که این علم سلیمان است و کتاب وى، و پادشاهى که میراند بدین میراند.

هر چه نیک مردان بنى اسرائیل بودند آن از شیاطین قبول نکردند و از آن بپرهیزیدند و هر چه بد مردان بودند و مفسدان قبول کردند و بیاموختند و بدان کار کردند. رب العالمین سلیمان را از آن سحر و نیز نجات مبرا کرد و عذرى بر زبان مصطفى ع بنهاد و گفت: وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا الآیة... سلیمان هرگز کافر نبود و آن سخنان که شیاطین خواندند سخنان سلیمان نبود، و از آنچه بر وى گفتند و ساختند و فرا پیش آوردند از نیر نجات و شعبده هرگز ساز او نبود، و اباطیل هرگز کار او نبود و سحر از افعال او نبود، و عزائم بابت وى نبود، و تولّه و نشره و اخذه و تفریقه از سنت و سیرت وى نبود. و انّما قال وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ و لیس فى صدر الآیة انهم کفّروه، حتى یبرّاه اللَّه تعالى من ذلک، و لکن لمّا نسبوا الیه السحر و السحر کفر برأه اللَّه من الکفر فقال و ما کفر سلیمان و روى ان رسول اللَّه صلى اللَّه علیه و آله و سلّم قال لیس منا من سحر و لا من سحر له، و لا من تکهّن، و لا من تکهّن له و لا من تطیّر و لا من تطیّر له. و قیل مکتوب فى التوریة لیس منى و لیدع غیرى من تطیّر او تطیّر له، او من سحر او سحر له، او تکهّن او تکهّن له.

و قال صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم من اتى کاهنا لم یقبل له صلاة اربعین لیلة.

و قال عبد اللَّه بن مسعود «من اتى ساحرا او کاهنا او عرّافا فصدّقه بما یقول فقد کفر بما انزل على محمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم.»

و کتب عمر بن الخطاب الى بعض اصحابه ان اقتل کل ساحر و ساحرة قال فقتلنا ثلث سواحر و قال ابو الاسود لم یزل السحار یقتلون عندنا بالمدینة. و قال النبى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم حدّ الساحر ضربة بالسیف.

وَ لکِنَّ الشَّیاطِینَ کَفَرُوا حمزه و کسایى و لکن بتخفیف و الشیاطین برفع خوانند کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ میگوید سلیمان کافر نبود و جادویى کار وى نبود، لکن شیاطین کافر بودند و جهودان را جادویى مى‏آموزانیدند.

وَ ما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَیْنِ الآیة... این ما بر دو وجهست یکى بمعنى نفى یعنى که هرگز بر آن دو فریشته جادویى نفرستادند از آسمان. و بمعنى دیگر نفى نیست و تعلق باول آیت دارد. میگوید کتاب خدا پس پشت انداختند وانگه پس روى کردند دو چیز را یکى ما تَتْلُوا الشَّیاطِینُ عَلى‏ مُلْکِ سُلَیْمانَ و دیگر وَ ما أُنْزِلَ عَلَى الْمَلَکَیْنِ یکى آنچه شیاطین خواندند دیگر آنچه در بابل به هاروت و ماروت فرو آمد، و آن سحرست میکنند، و در آن تعزیم و تعوید مى‏آرند در تسخیر جن بنامهایى از نامهاى خداى عز و جل که از آسمان فرود آمد.

و علما را خلافست که بابل در دیار کوفه است یا در دیار مغرب، یا بکوه دماوند، و بابل از آن گفتند که تبلبلت الالسن بها، قبل انّ اللَّه عز و جل حین اراد ان یخالف بین السنة بنى آدم بعث ریحا فحشرتهم من کل افق الى بابل فبلبل اللَّه عز و جل السنتهم، فلم یدر احد ما یقول الآخر ثم فرّقتهم الریح فى البلاد.

هاروت و ماروت اسمان سریانیان. قال اهل التفسیر و نقلة الحدیث انهما کانا ملکین اسمهما عزا و عزائیل و انّ الملائکة تعجبت من ظلم بنى آدم و استحلالهم المحارم و سفکهم الدماء و قد جاءتهم رسلهم بالبیّنات، فعز و اذلک علیهم، و خاطبوا اللَّه عز و جل فى معناهم، و قالوا هؤلاء الذین جعلتهم فى الارض و اخترتهم، فهم یعصونک... القصّة الى آخرها مفسران و اصحاب حدیث و نقله آثار گفتند فریشتگان آسمان تعجب کردند از ظلم بنى آدم و بى رسمیها و پرده در بدن و خون ریختن ایشان، گفتند خداوندا این زمین داران و خاکیان را بر گزیدى و ایشان ترا نافرمانند. رب العالمین گفت اگر آن شهوت که دریشان مرکب است در شما بودى حال شما همچون حال ایشان بودى همه گفتند. «سبحانک ما ینبغى لنا ان نعصیک» پاکى ترا و بى عیبى ترا، نیاید از ما که در تو عاصى شویم، و نسزد که فرمان ترا خلاف کنیم. رب العالمین گفت اکنون دو فریشته اختیار کنید از همه فریشتگان تا ایشان را بصفت بنى آدم بر آریم و شهوت دریشان مرکب کنیم. هاروت و ماروت را بر گزیدند که از همه عابد تر و خاشع تر بودند. خداوند عز و جل ایشان را بزمین فرستاد تا حکم کنند و کار گزارند میان خلق. و شهوت در ایشان آفرید چنانک در فرزندان آدم، و ایشان را گفت شرک میارید و زنا مکنید و خمر مخورید و خون بناحق مریزید و گوشت خوک مخورید و در حکم و قضا میل و محابا مکنید و جور و جفا مپسندید. ایشان بیامدند و بروز حکم مى‏کردند و کار خلق میگزاردند، و بشب بر آسمان میشدند بمتعبد خویش. آخر روزى زنى آمد پیش ایشان بمجلس حکم، با خصمى که داشت و نام آن زن زهره بود نیکو روى که جمال وى بغایت کمال بود و گفته‏اند که پادشاه زاده بود از دیار فارس، و در دل ایشان هواء آن زن افتاد بیکدیگر باز گفتند، آن گه ترافع و حکم آن زن در تأخیر نهادند، تا وى را بخانه خواندند و کام خود از وى طلب کردند. آن زن سر وا زد آن گه گفت. اگر شما را مرادى است از من بت پرست باید شدن چنانک آن زن، و قتل کردن و خمر خوردن. ایشان گفتند این نه کار ماست که ما را از این نهى کرده‏اند و پرهیز فرموده. آن روز رفت دیگر روز همین حدیث بود و جواب همان. سدیگر روز هوى بغایت رسید و صبرشان برمید، گفتند از آنچه فرمودى خمر خوردن آسانتر است. ندانستند که خمر خود مجمع جنایت است، و اصل گناهان

قال النبى صلى اللَّه علیه و آله و سلّم «الخمر امّ الخبائث».

پس خمر خوردند تا مست شدند و کام خود از آن زن بر گرفتند و در آن حال کسى بایشان فرا رسید، ترسیدند که باز گوید او را بکشتند، تا هم قتل و هم زنا و هم شرب خمر ازیشان در وجود آمد. و خداوند عز و جل در آن حال ملائکه آسمان را بر حال ایشان اطلاع داد، تا ایشان را بدان صفت بدیدند. و من ذلک الیوم یستغفرون لاهل الارض. و گفته‏اند نام اعظم آن زن را در آموختند تا قصد آسمان کرد پس حرّاس آسمان و گوشوانان او را منع کردند و خداى عز و جل صورت وى بگردانید تا کوکبى گشت. اکنون آن ستاره سرخ است: نام وى بزبان عرب زهره و بزبان عجم اناهید و بزبان بنطى بیدخت ابن عباس و ابن عمر، آن را لعنت میکردند و میگفتند لا مرحبا بها و لا اهلا لقیا الملکان منها ما لقیا. و عن على ع قال کان النبى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم اذا رأى سهیلا قال لعن اللَّه سهیلا انّه کان عشّارا بالیمن، و لعن اللَّه الزهره فانها فتنت ملکین.

و روى ان النبى صلى اللَّه علیه و آله و سلّم سئل عن المسوخ؟ فقال هم ثلاثة عشر: الفیل، و الدّب، و الخنزیر، و القرد، و الجریث، و الضبّ، و الوطواط، و العقرب، و الدعموص، و الارنب و سهیل، و الزهرة، و العنکبوت. فقیل یا رسول اللَّه ما کان سبب مسخهم؟ قال اما الفیل فکان جبّارا لوطیا لا یدع رطبا و لا یابسا، و اما الدّب فکان یدع الناس الى نفسه، و اما الخنازیر فقوم نصارى سألوا ربهم نزول المائدة فلما نزلت علیهم کانوا اشدّ تکذیبا و اشدّ کفرا و اما القردة فقوم یهود اعتدوا فى السبت، و اما الضّب فکان اعرابیا یسوق الحاج بمحجنه، و اما الوطواط فکان رجلا یسرق الثمار من رؤس النخل، و اما العقرب فکان رجلا لدّاغا لا یسلم‏ من لسانه احد، و اما الدعموص فکان رجلا نمّاما یفرّق بین الاحبة، و اما العنکبوت فامرأة سحرت زوجها، و اما الارنب کانت لا تطهر من حیض و لا من غیر ذلک و اما سهیل فکان عشّارا بالیمن، و اما الزهرة فکانت نصرانیة بنتا لبعض ملوک بنى اسرائیل فتن بها هاروت و ماروت. قال الراوى و لم یذکر سبب مسخ الجریث.

و مصطفى صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم چون دانست که مخالطت زنان آفت دین است و تخم فتنه، از آن حذر نمود گفت: لا یخلون رجل بامرأة فان ثالثهما الشیطان.

و قال ع «النساء حبائل الشیطان»

و قال الحسن بن صالح سمعت ان الشیطان قال للمرأة «انت نصف جندى و انت سهمى الذى ارمى به فلا اخطى و انت موضع سرى و انت رسولى فى حاجتى». و عن ابى امامة عن رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم انّ ابلیس لمّا نزل الى الارض قال یا ربّ انزلتنى الى الارض و جعلتنى رجیما، فاجعل لى بیتا، قال الحمام، قال فاجعل لى مجلسا، قال الاسواق و مجامع الطرق، قال فاجعل لى طعاما قال ما لم یذکر اسم اللَّه علیه، قال اجعل لى شرابا قال کل مسکر قال اجعل لى مؤذنا قال المزامیر، قال اجعل لى قرآنا قال الشعر، قال اجعل لى کتابا قال الوشم، قال اجعل لى حدیثا قال الکذب، قال اجعل لى رسلا قال الکهنة، قال اجعل لى مصاید قال النساء.

تمامى قصه آنست که هاروت و ماروت پس از آنک معصیت کردند خواستند که بآسمان بمعتد خویش باز شوند نتوانستند و پرهاشان مطاوع نیامد پس در کار خویش بدیدند و ز آن کرده پشیمان شدند، و رفتند پیش ادریس پیغامبر و گفتند استشفع لنا الى ربک و ادع لنا ادریس دعا کرد ایشان را، خداوند عز و جل ایشان را مخیر کرد میان عذاب دنیوى و عذاب عقبى، و عذاب دنیوى اختیار کردند و در زمین بابل پس ایشان را سرنگون بچاهى در آویختند تا بقیامت. مجاهد گفت در آن چاه آتش است و ایشان در میان آتش معذب اند پایها در قید و سلسله بر هفت اندام. و گفته‏اند که در آن چاه آب است و ایشان از تشنگى زبان بیرون کرده‏اند، و چهار انگشت است از میان ایشان تا بآب و بآب مى‏نرسند. و در روزگار پیشین مردى پیش ایشان رفت تا جادویى آموزد گفت چون ایشان را بدان صفت دیدم بترسیدم و از آن حال بسهمیدم گفتم لا اله الّا اللَّه ایشان چون سخن میشنیدند گفتند از کدام امتى تو؟ جواب دادم از امت محمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم. ایشان گفتند «و قد بعث محمد؟ قلت نعم قالا الحمد للَّه فانه نبى آخر الزمان و عما قریب ینقطع العذاب عنا».

وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ و جادویى به هیچ کس که بایشان شود نیاموزند تا پیشتر گویند إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ ما فتنه خلقیم و آزمودن ایشان، بخداى عز و جل کافر مشو بآموختن جادویى و کار کردن بآن که هلاک شوى. پس اگر نصیحت نپذیرد و بآموختن آن رغبت نماید او را گویند روبول در آن تنور کن. چون بول در آن تنور کند نورى از وى جدا شود و مانند دودى در آید و بینى وى باز شود، آن نور گفته اند. معرفت خداوند است عزّ و جلّ، و آن دود غضب وى جلّ جلاله.

بعضى علما گفته‏اند علم سحر شناخت شر نیست که کردار شر است و شناخت دیگر است و کردار دیگر. همچنانک شناخت کفر دیگر است و کافر شدن دیگر و شناخت زنا دیگر است و زنا کردن دیگر، هیچکس بشناخت کفر کافر نگردد تا عمل نکنند همچنین بشناخت سحر کافر نشود تا عمل نکند. و آنچه فریشتگان گفتند فَلا تَکْفُرْ معنى آنست که میاموز که چون آموختى بر خود ایمن نباشى که عمل کنى. و پس بعمل کافر شوى، و تعلیم فریشتگان بمعنى اعلام است. فقهاء از اینجا گفتند اگر کسى اقرار دهد که من سحر نیک دانم و شناسم اما میدانم که حرام است و باباحت آن معتقد نیستم و کس را نیاموختم، گفتند بر وى هیچ چیز نیست. پس اگر گوید من آموخته‏ام و مباح است آموختن آن و اعتقاد داشتن باباحت آن رواست، اگر چنین گوید کافر شود یستتاب فان تاب و الّا قتل و همچنین اگر گوید من آموخته ام و تعلیم آن بى کفر صورت نبندد بکفر خود اقرار دارد، یستتاب فان تاب و الّا قتل.

فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ چیزى مى‏آموزند که بآن میان مرد و زن جدایى او کنند و این جادوان نتوانند که کس را گزند نمایند مگر بخواست اللَّه.

وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ آن مى‏آموزند که در دنیا و آخرت ایشان را بکار نیاید و سود نکند. وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ و جهودان نیک دانستند که هر که سحر خرد و پسندد و آموزد و کند و کار بندد امروز بیدین است و فردا از خیر آن جهانى بى بهره.

وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ اى بئس شیئا باعوا به حظ انفسهم حیث اختاروا السحر و نبذوا کتاب اللَّه وراء ظهورهم، ببد چیزى خط خود از آن جهان فروختند، که کتاب خداى عز و جل بگذاشتند و اختیار سحر کردند.

لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ ایشان را نیک آید اگر دانند و لکن ندانند هذا کقولک لصاحبک ما ادعوک الیه خیر لک لو کنت تعقل، و تنظر ما فى العواقب و هو یعقل و لعلّه کثیر النظر فى العواقب الّا انّه لا یعلم ما یوجب ذلک وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا اى بمحمد و القرآن وَ اتَّقَوْا الیهودیة و السحر. و اگر ایشان محمد را به پیغامبرى استوار گیرند و قرآن را براستى به پذیرند، و از دین جهودى و جادویى بپرهیزند لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَیْرٌ این هر سه لام «لمن اشتراه، و لبئسما و لمثوبة» هر سه لام تحقیق اند و تأکید بجاى قسم، میگوید اگر ایشان ایمان آوردندى پاداش آن ایشان را از نزدیک خداى عز و جل بودى از آن رشوت که ستدند پنهان کردن نبوت رسول مرا از عامّة خویش و از آنچه بجادویى و شعبه فرا دست آوردند لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ اگر دانستندى و لکن نمیدانند.