در رزم چو آهنیم و در بزم چو موم

یک غلامی بود بی دست و پا تر از همه. در قلم او را هنری نی، در علم او را قدرتی نی. پادشاه او را از همه دوستتر داشتی و مقربتر از ایشان بود و راز ایشان با اوگفتی و راز او با ایشان نگفتی و خلعتها و جامگیهای او، از ایشان افزون بودی، وسوسه، سرمهٔ حسد در دیدۀ ایشان میکشید، چنانکه در قصهٔ یوسف و برادران، عنایت پدر با یوسف بود. و برادران، پنهان دست میخاییدند از غضب و حمیتکه «اذ قالوا لیوسف و اخوه احب لی ابینامنا»، با هم به خلوت میگفتند: آخر به چه هنر، به چه خدمت، به چه صورت او را بر ما چندین فضیلت نماید؟ و چونکسی بدکسیگوید در غیبت، بر دل و رخ او داغ عداوت بنویسند تا چون بهم رسند، بینایان بینند و نابینایان همگمان برند.

احوال تو را یکان یکان می دانند

زان سان که زمانه میرود، می رانند

می دان و مگو تا نشود رسوایی

روز رسوائی خود در پیش است. «یوم تبلی السرائر» باشدکه پیش از آن روز توبهکند، حالی او را رسوا نکنیم. آن اميران با یکدیگر میجوشیدندکه چهکنیم پادشاه است. حاکم است. دست، دست اوست. اگر بی انصاف است که گویدکه مگو؟ و اگر روز را شبگوید،که گویدکه خطاست؟

اندر همه عالم این دل و زهره که راست؟

جننّا بلیلی و هی جنّت بغيرنا

* * *

ما را نگاه بر تو، ترا اندر آینه

تا هیچ صیقلی نکند دیگر آینه

چون پرسیدی راست بگویم چون شد:

چون جوش برآورد، ز سر بيرون شد

کارم چو زغم به جان رسانیدی بس

از پوست برون رفت مکن بی رحمی

گفتند: ای برادر راست میگویی، الا از بهر خاطر ما روزی چند صبرکنکه «الصبر مفتاح الفرج». گفت: صبر کنم تا چه شود؟گفتند: تا فرصت نگاه داریم.

ای باد سحر، بهکوی آن سلسله موی

ور زانک بر آب خود نباشد مه روی

* * *

ای آنکه ز خاک تيره نطعی سازی

گه مات کنی و گه بداری قایم

اميران چون شاه را شادمان دیدند ودرهای رحمت را باز يافتند، جمله به خدمتش زانو زدند وگفتند: ای شاه عالم! چند و چند؟ آخر ما راکشتی، عادتکرم تو نبود این، مدتهاستکه ریسمان دل ماگره برگره است، چون رشتهٔ تب بترس از شب دودآلود و از شفق خون آلود.

کز چشم بیاموخته ای پرده دریدن

یا نیست ترا مذهب فریاد رسیدن؟

بیچاره شکاری خفه گردد ز طپیدن

اندوه تو ما را چو شکر شد به چشیدن

زیراکه شکر هیچ نماند ز مزیدن

کارزد سخن بنده سنایی به شنیدن

گفتند: ما بندگان توایم، از جان عزیزتر چه بود؟ از رضای تو دریغ نمیداریم، در صف چنگ، جنگ وقت نفسی نفسی جانبازیهای ما را دیدهای چگونه است فلان را بر سر ما بدین حد برگزیدهای؟ به چه هنر، به چه نیک بندگی؟ از ما چه تقصير آمد، حاکمی و فرمان داری. اما:

با او تو چنين کنی دلت بار دهد؟

گر سخن بر وفق عقل هر سخنور گویمی

کو کسی کاسرار چون بشنود، دریابد که من

کو کسی، کز وهم پای عقل برتر می نهد؟

کو کسی کز سینه کرسی کرد و از دل عرش ساخت؟

کو کسی، کز قعر ظلمت پا نهد یک گام پیش

کو یکی، صاحب مشامی کز یمن بویی کشد

کو کسی، کو عبره خواهدکرد از این دوزخ سرا؟

از بلندی شعر فوق هفت اختر گویمی

گر دل دهیم از سر جان برخیزم

من بنده به خوی تو نمیدانم زیست

که هرکه رنج و بلا ازگناه خودگيرد، مستغفر باشد، پادشاه را عادلگفته باشد، روشنائی یابد و زود خلاص بیند. «قل لمن فی ایدیکم من الاسری ان یعلم الله فی قلوبکم خيراً یؤتکم خيراً مما اخذ منکم». ای محمد! اسيران و بستگان غم را بگوکه از من در این رنج و اسيری، اگر آنکسکه شما به تقدیر نافذ او اسيرید، در این حالت در دل شما اندیشهٔ نیک بیند، هرچه از شما یاوه شد، بیش از آن و بِه از آن دهد.

آن کس که ترا بیند و شادی نکند

سر زیر و سیه کاسه و سرگردان باد

که رسوا گردی ای لافی چو سنگ امتحان بینی

لیک آن را دلیل و برهان است

صحبتت پیوسته گردد، خدمتت آسان شود

ذرهای سایه نماند، هرچه خواهی آن شود

زندۀ با جان به نزد زندۀ بی جان شود

هرکسی طاقت ندارد، زانکه سرگردان شود