نگر خواب را بیهده نشمری

به ویژه که شاه جهان بیندش

ستاره زند رای با چرخ و ماه

روانهای روشن ببیند به خواب

شبی خفته بد شاه نوشین روان

چنان دید درخواب کز پیش تخت

شهنشاه را دل بیاراستی

بر او بران گاه آرام و ناز

چو بنشست می خوردن آراستی

چوخورشید برزد سر از برج گاو

نشست از بر تخت کسری دژم

گزارندهٔ خواب را خواندند

بگفت آن کجا دید در خواب شاه

گزارندهٔ خواب پاسخ نداد

به نادانی آنکس که خستو شود

ز داننده چون شاه پاسخ نیافت

فرستاد بر هر سویی مهتری

یکی بدره با هر یکی یار کرد

به هر بدره ای بد درم ده هزار

گزارنده خواب دانا کسی

که بگزارد این خواب شاه جهان

یکی بدره آگنده او را دهند

به هر سو بشد موبدی کاردان

یکی از ردان نامش آزادسرو

بیامد همه گرد مرو او بجست

همی کودکان را بیاموخت زند

یکی کودکی مهتر ایدر برش

همی خواندندیش بوزرجمهر

عنانرا بپیچید موبد ز راه

نویسنده گفت این نه کارمنست

ز موبد چو بشنید بوزرجمهر

باستاد گفت این شکارمنست

یکی بانگ برزد برو مرد است

فرستاده گفت ای خردمند مرد

غمی شد ز بوزرجمهر اوستاد

نگویم من این گفت جز پیش شاه

بدادش فرستاده اسب و درم

برفتند هر دو برابر ز مرو

چنان هم گرازان و گویان ز شاه

رسیدند جایی کجا آب بود

به زیر درختی فرود آمدند

بخفت اندران سایه بوزرجمهر

هنوز این گرانمایه بیدار بود

نگه کرد و پیسه یکی مار دید

ز سر تا به پایش ببویید سخت

چو مار سیه بر سر دار شد

چو آن اژدها شورش او شنید

فرستاده اندر شگفتی بماند

به دل گفت کین کودک هوشمند

وزان بیشه پویان به راه آمدند

فرستاده از پیش کودک برفت

بدو گفت کای شاه نوشین روان

برفتم ز درگاه شاها به مرو

ز فرهنگیان کودکی یافتم

بگفت آن سخن کزلب او شنید

جهاندار کسری ورا پیش خواند

چوبشنید دانا ز نوشین روان

چنین داد پاسخ که در خان تو

یکی مرد برناست کز خویشتن

ز بیگانه پردخته کن جایگاه

بفرمای تا پیش تو بگذرند

بپرسیم زان ناسزای دلیر

ز بیگانه ایوانش پردخت کرد

بتان شبستان آن شهریار

سمن بوی خوبان با ناز و شرم

ندیدند ازین سان کسی در میان

گزارنده گفت این نه اندر خورست

شمن گفت رفتن بافزون کنید

دگر باره بر پیش بگذاشتند

غلامی پدید آمد اندر میان

تنش لرز لرزان به کردار بید

کنیزک بدان حجره هفتاد بود

یکی دختری مهتر چاج بود

غلامی سمن پیکر و مشک بوی

بسان یکی بنده در پیش اوی

بپرسید ز و گفت کین مرد کیست

چنین برگزیدی دلیر و جوان

چنین گفت زن کین ز من کهترست

چنین جامه پوشید کز شرم شاه

برادر گر از تو بپوشید روی

چو بشنید این گفته نوشین روان

برآشفت زان پس به دژخیم گفت

کشنده ببرد آن دو تن را دوان

برآویختشان درشبستان شاه

گزارندهٔ خواب را بدره داد

فرومانده از دانش او شگفت

نوشتند نامش به دیوان شاه

فروزنده شد نام بوزرجمهر

همی روز روزش فزون بود بخت

دل شاه کسری پر از داد بود

بدرگاه بر موبدان داشتی

همیشه سخن گوی هفتاد مرد

هرانگه که پردخته گشتی ز کار

زهر موبدی نوسخن خواستی

بدانگاه نو بود بوزرجمهر

چنان بدکزان موبدان و ردان

همی دانش آموخت و اندر گذشت

چنان بد که بنشست روزی بخوان

که باشند دانا و دانش پذیر

برفتند بیداردل موبدان

چو نان خورده شد جام می خواستند

بدانندگان شاه بیدار گفت

هران کس که دارد به دل دانشی

ازیشان هران کس که دانا بدند

زبان برگشادند برشهریار

چو بوزرجمهر آن سخنها شنید

یکی آفرین کرد و بر پای خاست

زمین بنده تاج وتخت تو باد

گر ای دون که فرمان دهی بنده را

بگویم و گر چند بی مایه ام

نکوهش نباشد که دانا زبان

نگه کرد کسری بداننده گفت

چوان برزبان پادشاهی نمود

بدو گفت روشن روان آنکسی

کسی را که مغزش بود پرشتاب

چو گفتار بیهوده بسیار گشت

هنرجوی و تیمار بیشی مخور

همه روشنیهای تو راستیست

دل هرکسی بندهٔ آرزوست

سر راستی دانش ایزدست

خردمند ودانا و روشن روان

هران کس که در کار پیشی کند

بنایافت رنجه مکن خویشتن

ز نیرو بود مرد را راستی

ز دانش چوجان تو را مایه نیست

چو بردانش خویش مهرآوری

توانگر بود هر کرا آز نیست

مدارا خرد را برادر بود

چو دانا تو را دشمن جان بود

توانگر شد آنکس که خشنود گشت

بموختن گر فروتر شوی

به گفتار گرخیره شد رای مرد

هران کس که دانش فرامش کند

چوداری بدست اندرون خواسته

هزینه چنان کن که بایدت کرد

خردمند کز دشمنان دور گشت

چو داد تن خویشتن داد مرد

مگو آن سخن کاندرو سود نیست

میندیش ازان کان نشاید بدن

فروتن بود شه که دانا بود

هر آنکس که او کردهٔ کردگار

پرستیدن داور افزون کند

بپرهیزد از هرچ ناکردنیست

به یزدان گراییم فرجام کار

ازان خوب گفتار بوزرجمهر

یکی انجمن ماند اندر شگفت

جهاندار کسری درو خیره ماند

بفرمود تا نام او سر کنند

میان مهان بخت بوزرجمهر

ز پیش شهنشاه برخاستند

بپرسش گرفتند زو آنچ گفت

زبان تیز بگشاد مرد جوان

چنین گفت کز خسرو دادگر

کجا چون شبانست ما گوسفند

نشاید گذشتن ز پیمان اوی

بشادیش باید که باشیم شاد

هنرهاش گسترده اندرجهان

مشو با گرامیش کردن دلیر

اگر کوه فرمانش دارد سبک

همه بد ز شاهست و نیکی زشاه

سرتاجور فر یزدان بود

ازآهرمنست آن کزو شاد نیست

شنیدند گفتار مرد جوان

پراگنده گشتند زان انجمن

دگر هفته روشن دل شهریار

دل از کار گیتی به یکسو کشید

کسی کو سرافراز درگاه بود

برفتند گویندگان سخن

سرافراز بوزرجمهرجوان

حکیمان داننده و هوشمند

نهادند رخ سوی بوزرجمهر

ازیشان یکی بود فرزانه تر

که انجام و فرجام چونین سخن

چنین داد پاسخ که جوینده مرد

بود راه روزی برو تارو تنگ

یکی بی هنر خفته بر تخت بخت

چنینست رسم قضا و قدر

جهاندار دانا و پروردگار

دگرگفت کان چیز کافزون ترست

چنین گفت کان کس که داننده تر

دگرگفت کز ما چه نیکوترست

چنین داد پاسخ که آهستگی

فزونتر بکردن سرخویش پست

بکوشد بجوید بگرد جهان

دگر گفت کاندر خردمند مرد

چنین گفت کان کس که آهوی خویش

بپرسید دیگر که در زیستن

چنین داد پاسخ که گر با خرد

بداد وستد در کند راستی

ببخشد گنه چون شود کامکار

بپرسید دیگر که از انجمن

چنین گفت کان کو پس آرزوی

دگر کو بسستی نشد پیش کار

دگرگفت کزبخشش نیک خوی

کجا در دو گیتیش بارآورد

چنین گفت کان کس که با خواسته

وگر بر ستاننده آرد سپاس

دگر گفت کز مرد پیرایه چیست

چنین داد پاسخ که بخشنده مرد

ببالد به کردار سرو بلند

وگر ناسزا را بسایی به مشک

سخن پرسی از گنگ گر مرد کر

یکی گفت کاندر سرای سپنج

چه سازیم تا نام نیک آوریم

بدو گفت شو دور باش از گناه

هران چیزکانت نیاید پسند

دگرگفت کوشش ز اندازه بیش

چنین داد پاسخ که اندر خرد

بکوشی چو در پیش کار آیدت

سزای ستایش دگر گفت کیست

چنین گفت کان کو به یزدان پاک

دگر گفت کای مرد روشن خرد

کدامست خوشتر مرا روزگار

سخن گوی پاسخ چنین داد باز

به خوبی زمانه ورا داد داد

بپرسید دیگر که دانش کدام

چنین گفت کان کو بود بردبار

دگر گفت کان کو نجوید گزند

بگفت آنک مغزش نجوشد زخشم

دگر گفت کان چیست ای هوشمند

چنین گفت کان کو بود پر خرد

وگر ارجمندی سپارد به خاک

دگر کو ز نادیدنیها امید

دگر گفت بد چیست بر پادشای

چنین داد پاسخ که بر شهریار

یکی آنک ترسد ز دشمن به جنگ

دگر آنک رای خردمند مرد

چهارم که باشد سرش پرشتاب

بپرسید دیگر که بی عیب کیست

چنین گفت کین رابه بخشیم راست

گرانمایگان را فسون ودروغ

میانه بو د مرد کنداوری

منش پستی وکام برپادشا

زبان راندن و دیده بی آب شرم

خردمند مردم که دارد روا

بپرسید دیگر یکی هوشمند

چنین داد پاسخ او کز نخست

کزویت سپاس و بدویت پناه

دل خویش راآشکار و نهان

تن خویشتن پروریدن به ناز

نگه داشتن مردم خویش را

سپردن به فرهنگ فرزند خرد

چوفرمان پذیرنده باشد پسر

بپرسید دیگر که فرزند راست

چنین داد پاسخ که نزد پدر

پس ازمرگ نامش بماند به جای

بپرسید دیگر که ازخواسته

چنین داد پاسخ که مردم به چیز

نخست آنکه یابی بدو آرزوی

وگر چون بباید نیاری به کار

دگر گفت با تاج و نام بلند

چنین داد پاسخ کزان شهریار

وز آواز او بدهراسان بود

دگر گفت مردم توانگر بچیست

چنین گفت آنکس که هستش بسند

کسی را کجا بخت انباز نیست

ازو نامداران فروماندند

چو یک هفته بگذشت هشتم پگاه

بخواند آنکسی راکه دانا بدند

بگفتند هرگونه ای هرکسی

چنین گفت کسری به بوزرجمهر

سخن گوی دانا زبان برگشاد

نخست آفرین کرد بر شهریار

دگر گفت مردم نگردد بلند

چو باید که دانش بیفزایدت

در نام جستن دلیری بود

وگر تخت جویی هنر بایدت

چوپرسند پرسندگان از هنر

گهر بی هنر ناپسندست وخوار

که گر گل نبوید به رنگش مجوی

توانگر به بخشش بود شهریار

به گفتار خوب ار هنر خواستی

فروتر بود هرک دارد خرد

چنین هم بود مردم شاد دل

خرد درجهان چون درخت وفاست

چوخرسند باشی تن آسان شوی

مکن نیک مردی به جان کسی

گشاده دلانرا بود بخت یار

هران کس که جوید همی برتری

یکی رای وفرهنگ باید نخست

سیوم یار باید بهنگام کار

چهارم که مانی بجا کام را

به پنجم اگر زورمندی بود

وزین هر دری جفت گردد سخن

ازان پس چو یارت بود نیکساز

چو کوشش نباشد تن زورمند

چو کوشش ز اندازه اندر گذشت

خوی مرد دانا بگوییم پنج

چونادان عادت کند هفت چیز

نخست آنک هرکس که دارد خرد

نه شادان کند دل بنایافته

چو از رنج وز بد تن آسان شود

چو سختیش پیش آید از هر شمار

ز نادان که گفتیم هفتست راه

گشاده کند گنج بر ناسزای

سه دیگر به یزدان بود ناسپاس

چهارم که با هر کسی راز خویش

به پنجم به گفتار ناسودمند

ششم گردد ایمن ز نا استوار

به هفتم که بستیهد اندر دروغ

چنان دان توای شهریار بلند

چو بر انجمن مرد خامش بود

سپردن به دانای داننده گوش

شنیده سخنها فرامش مکن

چوخواهی که دانسته آید به بر

چوگسترد خواهی به هر جای نام

چو بامرد دانات باشد نشست

ز دانش بود جان و دل را فروغ

سخنگوی چون بر گشاید سخن

زبان را چو با دل بود راستی

ز بیکار گویان تو دانا شوی

ز دانش دربی نیازی مجوی

همیشه دل شاه نوشین روان

بپرسید پس موبد تیز مغز

کجا مرد را روشنایی دهد

چنین داد پاسخ که هر کو خرد

بدو گفت گرنیستش بخردی

چنین داد پاسخ که دانش بهست

بدو گفت گر راه دانش نجست

چنین داد پاسخ که از مرد گرد

اگر تاو دارد به روز نبرد

گرامی بود بر دل پادشا

بدو گفت گرنیستش بهره زین

چنین داد پاسخ که آن به که مرگ

دگر گفت کزبار آن میوه دار

چه سازیم تاهرکسی برخوریم

چنین داد پاسخ که هر کو زبان

کسی را ندرد به گفتار پوست

همه کار دشوارش آسان شود

دگر گفت کان کو ز راه گزند

چنین داد پاسخ که کردار بد

اگر نرم گوید زبان کسی

بدان کز زبانست گوشش به رنج

همان کم سخن مرد خسروپرست

دگر از بدیهای نا آمده

سه دیگر که بر بد توانا بود

نیازد به کاری که ناکردنیست

نماند که نیکی برو بگذرد

بدشمن ز نخچیر آژیرتر

ز شادی که فرجام او غم بود

تن آسانی و کاهلی دور کن

که ایدر تو را سود بی رنج نیست

ازین باره گفتار بسیار گشت

جهان زنده باد به نوشین روان

برو خواندند آفرین موبدان

ستودند شاه جهان را بسی

دوهفته برین نیز بگذشت شاه

بفرمود تا موبدان و ردان

بپرسید شاه ازبن و از نژاد

ز شاهی وز داد کنداوران

سخن کرد زین موبدان خواستار

به بوزرجمهر آن زمان شاه گفت

یکی آفرین کرد بوزرجمهر

چنان دان که اندر جهان نیز شاه

به داد و به دانش به تاج و به تخت

چوپرهیزکاری کند شهریار

ز یزدان بترسد گه داوری

خرد راکند پادشا بر هوا

نباید که اندیشهٔ شهریار

ز یزدان شناسد همه خوب و زشت

زبان راست گوی و دل آزرم جوی

هران کس که باشد ورا رای زن

سخن گوی وروشن دل و دادده

کسی کو بود شاه را زیر دست

بدانگه شد تاج خسرو بلند

نگه داشتن کار درگاه را

چو دارد ز هر دانشی آگهی

نباید که خسبد کسی دردمند

کسی کو به بادافره اندرخورست

کند شاه دور از میان گروه

هران کس که باشد به زندان شاه

به فرمان یزدان بباید گشاد

سپهبد به فرهنگ دارد سپاه

چو آژیر باشی ز دشمن برای

همه رخنهٔ پادشاهی بمرد

به چیزی که گردد نکوهیده شاه

ازو دور گشتن به رغم هوا

فزودن به فرزند برمهر خویش

ز فرهنگ وز دانش آموختن

گشادن برو بر در گنج خویش

هرانگه که یازد ببد کار دست

چو بر بد کنش دست گردد دراز

و گر دشمنی یابی اندر دلش

که گر دیر ماند بنیرو شود

چوباشد جهانجوی با فر و هوش

ز دستور بد گوهر و گفت بد

نباید شنیدن ز نادان سخن

همه راستی باید آراستن

چواین گفتها بشنود پارسا

کند آفرین تاج برشهریار

بنازد بدو تاج شاهی و تخت

چو برگردد این چرخ ناپایدار

بماناد تا روز باشد جوان

ز گفتار او انجمن خیره شد

چو نوشین روان آن سخنها شنود

وزان پندها دیده پر آب کرد

یکی انجمن لب پر از آفرین

برین نیز بگذشت یک هفته روز

بیانداخت آن چادر لاژورد

شهنشاه بنشست با موبدان

سرموبد موبدان اردشیر

ستاره شناسان و جویندگان

سراینده بوزرجمهر جوان

بدانندگان گفت شاه جهان

کزو دین یزدان به نیرو شود

چوبشنید زو موبد موبدان

چنین داد پاسخ که از داد شاه

چو با داد بگشاید از گنج بند

دگر کو بشوید زبان از دروغ

سپهبد چو با داد و بخشایشست

و دیگر که از کهتر پرگناه

به پنجم جهاندار نیکوسخن

همه راست گوید سخن کم وبیش

ششم بر پرستندهٔ تخت خویش

به هفتم سخن هرک دانا بود

نگردد دلش سیر ز آموختن

به آزادیست ازخرد هرکسی

دلت مگسل ای شاه راد از خرد

منش پست وکم دانش آنکس که گفت

چنین گفت پس یزدگرد دبیر

ابرشاه زشتست خون ریختن

همان چون سبک سر بود شهریار

همان با خردمند گیرد ستیز

دل شاه گیتی چو پر آز گشت

و رایدون که حاکم بود تیزمغز

دگر کارزاری که هنگام جنگ

توانگر که باشد دلش تنگ و زفت

چو بر مرد درویش کنداوری

چوکژی کند پیر ناخوش بود

چو کاهل بود مرد برنا به کار

نماند ز نا تندرستی جوان

چو بوزرجمهر این سخنهای نغز

چنین گفت باشاه خورشید چهر

چنان دان که هرکس که دارد خرد

نکوهیده ده کار بر ده گروه

یکی آنک حاکم بود با دروغ

سپهبد که باشد نگهبان گنج

دگر دانشومند کو از بزه

پزشکی که باشد به تن دردمند

چو درویش مردم که نازد به چیز

همان سفله کز هر کس آرام و خواب

وگرباد نوشین بتو برجهد

بهفتم خردمند کاید به خشم

بهشتم به نادان نماینده راه

همان بیخرد کو نیابد خرد

دل مردم بیخرد به آرزوی

چوآتش که گوگرد یابد خورش

دل شاه نوشین روان زنده باد

برین نیزبگذشت یک هفته ماه

به یک دست موبد که بودش وزیر

همان گرد بر گرد او موبدان

به بوزرجمهر آن زمان گفت شاه

سخنها که جان را بود سودمند

ازو گنج گویا نگیرد کمی

چنین گفت موبد به بوزرجمهر

چه دانی که بیشیش بگزایدت

چنین داد پاسخ که کمتر خوری

ز کردار نیکی چو بیشی کنی

چنین گفت پس یزدگرد دبیر

سه آهو کدامند با دل به راز

چنین داد پاسخ که باری نخست

بی آهو کسی نیست اندر جهان

چومهتر بود بر تو رشک آوری

سه دیگر سخن چین و دوروی مرد

چو گوینده ای کو نه برجایگاه

همان کو سخن سر به سر نشنود

به چیزی ندارد خردمند چشم

بپرسید پس موبد موبدان

کسی نیست بی آرزو درجهان

همان آرزو را پدیدست راه

کدامین ره آید تو را سودمند

چنین داد پاسخ که راه از دو سوست

ز گیتی یکی بازگشتن به خاک

خرد باشدت زین سخن رهنمون

خرد مرد راخلعت ایزدیست

تنومند را کو خرد یار نیست

نباشد خرد جان نباشد رواست

چوبنیاد مردی بیاموخت مرد

ز دانش نخستین به یزدان گرای

بدو بگروی کام دل یافتی

دگر دانش آنست کز خوردنی

بخورد و بپوشش به یزدان گرای

گر آیدت روزی به چیزی نیاز

هم از پیشه ها آن گزین کاندروی

همان دوستی باکسی کن بلند

تو در انجمن خامشی برگزین

چو گویی همان گوی کموختی

سخن سنج و دینار گنجی مسنج

روان در سخن گفتن آژیرکن

چو رزم آیدت پیش هشیار باش

چو بدخواه پیش توصف برکشید

برابر چو بینی کسی هم نبرد

تو پیروزی ار پیشدستی کنی

بدانگه که اسب افگنی هوش دار

گرو تیز گردد تو زو برمگرد

چودانی که با او نتابی مکوش

چنین هم نگه دار تن در خورش

بخور آن چنان کان بنگزایدت

مکن درخورش خویش را چار سوی

ز می نیزهم شادمانی گزین

چو یزدان پسندی پسندیده ای

بسی از جهان آفرین یاد کن

بشر رفی نگه دار هنگام را

چودانی که هستی سرشته ز خاک

پرستش ز خورد ایچ کمتر مکن

به نیکی گرای و غنیمت شناس

مگرد ایچ گونه به گرد بدی

ستوده ترآنکس بود در جهان

هوا را مبر پیش رای وخرد

چوخواهی که رنج تو آید به بر

دبیری بیاموز فرزند را

دبیری رساند جوان را به تخت

دبیریست از پیشه ها ارجمند

چو با آلت و رای باشد دبیر

تن خویش آژیر دارد ز رنج

بلاغت چو با خط گرد آیدش

ز لفظ آن گزیند که کوتاه تر

خردمند باید که باشد دبیر

هشیوار و سازیدهٔ پادشا

شکیبا و با دانش و راست گوی

چو با این هنرها شود نزد شاه

سخنها چوبشنید از و شهریار

چنین گفت کسری به موبد که رو

درم خواه وخلعت سزاوار اوی

دگر هفته چون هور بفراخت تاج

ابا نامور موبدان و ردان

همی خواست ز ایشان جهاندارشاه

هم از فیلسوفان وز مهتران