سپه را بدشمن نشاید سپرد

سرشکی که درمان نداند پزشک

به بیشی بماند سترگ آن بود

بکام کسی داستانها زدن

نباشد خرد با دلش سازگار

همان آفرینش نخواند بمهر

شود آرزوهای او دلگسل

خردمندش از مردمان نشمرد

ببینی سر مایهٔ بدخوی

نشست از بر تند بالای خویش

چنین تا زمین زرد شد یکسره

همان نالهٔ بوق و آوای کوس

زمین پرخروش و هوا پر ز جوش

بشد قیرگون روی خورشید و ماه

تو گفتی بیاگند گیتی به نیل

ز تابیدن کاویانی درفش

میان اندرون اختر کاویان

بیامد ز بالای پرده سرای

بپای اندرون کرده زرینه کفش

بابر اندر آورده تابان سرش

جهانجوی وز تخم نوذر بدند

گرازان و تازان بنزدیک شاه

ز لشکر سپهبد سوی شاه برد

دمان با درفش و کلاه آمدند

که طوس سپهبد به پیش سپاه

بفرمان او بست باید میان

که سالار اویست و جوینده راه

کجا بندها زو گشاید همه

نگه دار آیین و فرمان من

چنینست آیین تخت و کلاه

کسی کو بلشکر نبندد کمر

مکوش ایچ جز با کسی همنبرد

که بر کس نماند سرای سپنج

گر آن ره روی خام گردد سخن

بدان گیتیش جای امید باد

که پیدا نبود از پدر اندکی

جوان بود و همسال و فرخنده بود

جهانجوی با فر و با لشکرست

ازان سو به نباید کشیدن لگام

یکی کوه بر راه دشوار و تنگ

بگوهر بزرگ و بتن نامدار

نه نیکو بود راه شیران زدن

که از رای تو نگذرد روزگار

نیاید ز فرمان تو جز بهی

سوی کاخ با رستم و با سپاه

رد و موبد و خسرو رای زن

ز رنج تن خویش وز درد باب

که با ما چه کرد آن بد پرجفا

ز من کس ندانست نام و نژاد

ازین پس من و تو گذاریم راه

سر دشمنان زیر سنگ آوریم

به کام تو گردد همه روزگار

همی رفت و پیش اندر آمد دو راه

کلات از دگر سوی و راه چرم

بدان تا بیاید سپهدار طوس

بفرمان رود هم بران ره سپاه

سخن گفت ازان راه بی آب و گرم

اگر گرد عنبر دهد باد مشک

بب و بسایش آید نیاز

برانیم و منزل کنیم از میم

بیابان چه جوییم و رنج روان

چو گژدهم پیش سپه راهبر

مگر بود لختی نشیب و فراز

ترا پیش رو کرد پیش سپاه

نباید که آید کسی را زیان

بد آید ز آزار او بر سپاه

ازین گونه اندیشه در دل مدار

سزد گر نداری روان جفت غم

بیابان و فرسنگها نشمریم

برین بر نزد نیز کس داستان

بفرمان و رای سپهدار طوس

که شد روی خورشید تابان کبود

جهان شد بکردار دریای نیل

دلش گشت پر درد و تیره روان

هیونان وز گوسفندان گله

نماند ایچ بر کوه و بر دشت چیز

ببند اندرون سوی انبوه برد

ز بهر سیاوش دلش پر ز دود

بدو گفت کای مام روشن روان

بپیش سپه در سرافراز طوس

نباید که آرد یکی تاختن

بدین روز هرگز مبادت نیاز

جهاندار و بیدار کیخسروست

ز هم خون وز مهرهٔ یک پدر

روان سیاوش بشوید همی

ترا کینه زیباتر و کیمیا

برو دل پر از جوش و سر پر خروش

تو کینخواه نو باش و او شاه نو

ز دریا خروشان برآید نهنگ

بخوانند نفرین به افراسیاب

نبندد کمر نیز یک نامدار

باورنگ و فرهنگ و سنگ و بداد

وگر نه ز ترکان همی زن نجست

همه تاجدار و هم نامور

ز تخم کیانی و کی منظری

بجای آوریدن نژاد و گهر

کز ایران سخن با که باید سرود

ازین سرفرازان روز نبرد

نیامد بر من درود و پیام

مدار این سخن بر دل خویش خوار

بگوید نشان شبان و رمه

نشان جو ز گردان و جنگ آوران

روان سیاوش فروزنده باد

کنارنگ بودند و او پادشای

کز ایشان مرا و ترا نیست راز

می و خلعت آرای و بالا و خوان

همان کین و آیین به بیگانه کس

تویی کینه خواه جهاندار نو

کمر بر میان بستن و تاختن

درفشان کند دوده و انجمن

جهان کرد چون آبنوس از میم

سخن گفت با او ز ایران سپاه

تو خورشید گویی ببند اندرست

سپاهست و پیلان و مردان جنگ

نگه کرد لشکر ز کوه بلند

یکی بارهٔ تیز رو بر نشست

جوان را سر بخت بر گرد بود

نه تندی بکار آید از بن نه مهر

که دیدار بد یکسر ایران گروه

که هر چت بپرسم نباید نهفت

خداوند گوپال و زرینه کفش

کسی را که دانی از ایران بروی

سپاه اندر آمد گروها گروه

همه رزمجوی از در کارزار

همه تیغ دار و همه نیزه ور

ز گوپال زرین و زرینه کفش

برآمد یکی ابر و گوهر فشاند

دل کرگس اندر هوا شد ستوه

بگو و مدار ایچ گونه نهان

سواران و آن تیغهای بنفش

چنین آلت ساز و این دستگاه

چنین داد پاسخ که ای شهریار

که در کینه پیکار او بد بود

چو خورشید تابان بدو پیکرست

سپهبد فریبرز کاوس نام

دلیران بسیار و گردی سترگ

که لرزان بود پیل ازو ز استخوان

بگردش بسی مردم رزمساز

دلیران و گردان و کنداوران

تنش لعل و جعد از حریر سیاه

که خون بآسمان برفشاند همی

همی بشکند زو میان هژبر

چو کوهی همی اندر آید ز جای

سپاهی کمندافگن و رزم ساز

سپاه از پس و نیزه داران ز پیش

که گویی مگر با سپهرست راست

نشان سپهدار گیو سترگ

که گودرز کشواد دارد بسر

پس ریونیزست با کام و ناز

که نستوه گودرز با لشکرست

ز بهرام گودرز کشوادگان

یکایک بگویم درازست کار

بپیش فرود آن شه خسروان

ز شادی رخش همچو گل بشکفید

بدیدند جای فرود و تخوار

فروداشت بر جای پیلان و کوس

سواری بباید کنون نیک یار

برد اسپ تا بر سر تیغ کوه

بران کوه سر بر ز بهر چیند

زند بر سرش تازیانه دویست

ببندد کشانش بیارد بروی

سزد گر ندارد از آن بیم و باک

که بشمرد خواهد سپه را نهان

فروهشتن از کوه و باز آمدن

که این کار بر من نشاید نهفت

سر کوه یکسر بپای آورم

پراندیشه بنهاد سر سوی کوه

که این کیست کامد چنین خوارخوار

بتندی برآید ببالا همی

بفتراک بربسته دارد کمند

که این را بتندی نباید بسود

ز گودرزیانش گمانم همی

یکی مغفر شاه شد ناپدید

زره تا میان خسروانی برش

یکی لب بپرسش بباید گشاد

بغرید برسان غرنده میغ

نبینی همی لشکر بیشمار

نترسی ز سالار بیدار طوس

که تندی ندیدی تو تندی مساز

میارای لب را بگفتار سرد

برین گونه بر ما نشاید گذشت

بگردی و مردی و نیروی تن

زبانی سراینده و چشم و گوش

اگر هست بیهوده منمای دست

شوم شاد اگر رای فرخ نهی

تو بر آسمانی و من بر زمین

برزم اندرون نامبردار کیست

که با اختر کاویانست و کوس

چو گرگین و شیدوش و فرهاد نیو

گرازه سر مرد کنداوران

نبردی و بگذاشتی کار خام

مرا زو نکردی بلب هیچ یاد

چنین یاد بهرام با تو که کرد

که این داستان من ز مادر شنود

پذیره شو و نام بهرام خواه

کجا نام او زنگهٔ شاوران

سزد گر بر ایشان بجویی گذر

تویی بار آن خسروانی درخت

که جاوید بادی به روشن روان

ازان سرو افگنده شاخی برست

برهنه نشان سیاوش بمن

ز عنبر بگل بر یکی خال بود

نداند نگارید کس بر زمین

ز تخم سیاوش دارد نژاد

برآمد ببالای تند و دراز

نشست از بر سنگ روشن روان

جهاندار و بیدار و شیر نبرد

همانا نگشتی ازین شادتر

هنرمند و بینادل و پهلوان

که از نامداران ایران گروه

برزم اندرون نامبردار کیست

ببینم بشادی رخ پهلوان

ببخشم ز هر چیز بسیار مر

بتوران شوم داغ دل کینه خواه

بجنگ آتش تیز برزین منم

که آید برین سنگ روشن روان

سگالیم هرگونه از بیش و کم

بزین اندر آید سپهدار طوس

یکی جنگ سازم بدرد جگر

ز نر پر کرگس گوایی دهد

نبندد میان کس ز گردنکشان

جوان و هنرمند و گرد و سوار

بخواهش دهم نیز بر دست بوس

سر و مغز او از در پند نیست

نیارد همی بر دل از شاه یاد

ز بهر فریبرز و تخت و کلاه

جهان را بشاهی خود اندر خورم

گراید بتندی ز کردار من

نباید که بیند سر و مغفرت

کسی دیگر آید نیارد درود

که شاهی همی با فریبرز خواست

چو رفتی مپرسش که از بهر چیست

چرا باشد این روز بر کوه کس

ترا پیش لشکر برم شادکام

نباید بدو بودن ایمن بسی

چنینست آیین این نامدار

در دژ ببند و مپرداز جای

فرود آن زمان برکشید از کمر

همی دار تا خودکی آید بکار

بباشیم روشن دل و شادکام

بزر افسر و خسروانی نگین

که با جان پاکت خرد باد جفت

سیاوش که شد کشته بر بی گناه

ز کاوس دارند و ز کیقباد

که گرد فرود سیاوش مگرد

که من دارم این لشکر و بوق و کوس

سخن هیچگونه مکن خواستار

برین کوه گوید ز بهر چیم

برین گونه بگرفت راه سپاه

مگر آنک دارد سپه را زیان

نه شیر ژیان بود بر کوهسار

بخیره سپردی فراز و نشیب

که ای نامداران گردنکشان

کز ایدر نهد سوی آن ترک روی

بپیش من آرد بدین انجمن

همی زان نبردش سرآمد قفیز

مکن هیچ برخیره تیره روان

دلت را بشرم آور از روی شاه

سواریست نام آور و جنگ جوی

شود نزد آن پرهنر پور شاه

غم آری همی بر دل شادمان

نبد پند بهرام یل جفت اوی

بتازند نزدیک کوه بلند

نبرد وراگردن افراختند

که این کار یکسر مدارید خرد

که یک موی او به ز صد پهلوست

نیارد ز دیدار او آرمید

ز ره بازگشتند گردنکشان

همی کرد گردون برو بر فسوس

دلش پرجفا بود نستوه شد

ز قربان کمان کیان برکشید

که طوس آن سخنها گرفتست خوار

مرا دل درشتست و پدرام نیست

سراپای در آهن از بهر چیست

که این ریونیزست گرد و سوار

پسر خود جزین نیست اندر تبار

دلیر و جوانست و داماد طوس

که هنگام جنگ این نباید شنود

بخوابمش بر دامن خواهران

اگر زنده ماند بمردم مدار

چه گویی تو ای کار دیده تخوار

مگر طوس را زو بسوزد جگر

که بااو همی آشتی خواستی

همی بر برادرت ننگ آورد

بزه برکشید آن خمانیده شیز

که بر دوخت با ترگ رومی سرش

بخاک اندر آمد سر ریو نیز

شد آن کوه بر چشم او ناپدید

که از خوی بد کوه کیفر برد

که بفروز دل را چو آذرگشسپ

بجان و تن خویشتن دار گوش

وگرنه نبینم کسی خواستار

دلی پر ز کین و لبی پر ز باد

بکردار آتش درآمد ز جای

که آمد دگرگون یکی نامدار

یکی شهریار است اگر لشکریست

که آمد گه گردش روزگار

که از پیل جنگی نگرداند اسپ

بکین آمدست این جهانجوی نیز

خدنگی بباید گشاد از برت

نگون اندر آید ز باره برش

که ایدر نبودیم ما بر فسوس

یکی تیر زد بر میان زرسپ

روانش ز پیکان او برفروخت

همی شد دمان و دنان باز جای

زسر برگرفتند گردان کلاه

بپوشید جوشن هم اندر شتاب

بلرزید برسان برگ درخت

که بنهند بر پشت پیلی سترگ

دلش پر ز کین و سرش پر ز دود

که آمد بر کوه کوهی دمان

نتابی تو با کار دیده نهنگ

ببینیم تا چیست فرجام بخت

تبه کردی اکنون میندیش بزم

که چون رزم پیش آید و کارزار

چه جنگی نهنگ و چه ببر بیان

نه بر آتش تیز بر گل نهند

که شاهان سخن را ندارند خوار

همی کوه خارا ز بن برکنی

برزم تو آیند بر کوهسار

سراسر ز جا اندر آرند پاک

به خسرو ز دردش نژندی رسد

شکستی که هرگز نشایدش بست

بدژ شو مبر رنج بر خیره خیر

نگفت و همی داشت اندر نهفت

ورا جنگ سود آمد و جان زیان

بدژ درپرستنده هفتاد بود

چو دیبای چینی نظاره بدند

ازیشان همی بود تیره روان

که گر جست خواهی همی کارزار

ترا آن به آید که اسپ افگنی

نیاید به یک چوبه تیر از کمان

بیاید کنون لشکرش همگروه

ندیدی براوهای پرتاب اوی

کمان را بزه کرد و اندر کشید

چنان کز کمان سواران سزد

دل طوس پرکین و سر پر ز باد

پیاده پر از گرد و آسیمه سر

که این نامور پهلوان را چه بود

چگونه چمد در صف کارزار

همی از چرم نعره برداشتند

ز افراز غلتان شد از بیم تیر

برفتند گردان پر اندوه سر

بب مژه رخ نبایست شست

که آمد پیاده سپهدار نیو

رخ نامداران برین تازه نیست

چه گیرد چنین لشکر کشن خوار

به هر گونهٔ کو زند داستان

زمانه پرآزار گشت از فرود

نباید که این بد فرامش کنیم

سواری سرافراز نوذرنژاد

ازین بیش خواری چه بینیم نیز

بنادانی این جنگ را برگشاد

همی بر تنش بر بدرید چرم

خرامان بیامد براه چرم

یکی باد سرد از جگر برکشید

ندانند راه نشیب و فراز

چو خورشید تابان بدو پیکرند

سر بی خرد چون تن بی روان

مگر خسرو آید بتوران زمین

مگر دشمنان را به مشت آوریم

که بر دست و تیغش بباید گریست

ببی دانشی بر چمن رست خار

که مرغ از هوا اندر آرد بدم

دو لشکر ز ترکان بهم برشکست

بسی کوه و رود و بیابان سپرد

بپی بسپرد گردن شیر نر

بجیحون گذر کرد و کشتی ندید

که در رزم دریای نیلست و بس

خدنگت نیابد گذر بر زره

نترسد ز پیکان تیر خدنگ

مگر خسته گردد هیون گران

کشان چون سپهبد بگردن سپر

پس آن قبضهٔ چرخ بر کف بسود

فرود آمد از باره برگشت نیو

همی مغز گیو از گواژه بکاست

که یزدان سپاس ای سپهدار نیو

توان شد دگر بار بسته نه ای

فراوان سخنها بگفت از نبرد

کجا پیل با تو نرفتی بجنگ

که دست تو بودی بهر کارزار

برفتی سراسیمه برسان مست

بدو دادمی سر به یکبارگی

چو بیژن چنان دید بنمود پشت

یکی تازیانه بزد بر سرش

که با رزمت اندیشه باید بجای

چنین گفت را کس بکیفر برد

بدادار دارنده سوگند خورد

مگر کشته آیم بکین زرسپ

سری پر ز کینه بر گستهم

کجا بر خرامد بافراز خوش

یکی تا پدید آید از مردمرد

بدین سان نظاره برو بر گروه

ابر خیره گرد بلاها مپوی

سپهبد که گیتی ندارد بچیز

بگردنده گردون همی ننگرد

کس آورد با کوه خارا نکرد

وگرنه بران دژ که پوید بپای

کنون یال و بازو ز هم بگسلم

بدادار گیهان و دیهیم شاه

زمانم سراید مگر چون زرسپ

خرد خود از این تیزی آگاه نیست

گر ایدونک زینجا بباید گذشت

دو ماندست اگر زین یکی را کشد

برنگ و تگ و زور و بالای اوی

پیاده بپویم نخواهم خود اسپ

که مویی نخواهم ز تو بیش و کم

همه موی پر از گوهر شاهوار

نه گنج و نه جان و نه اسپ و نه تیغ

کدامت به آید یکی برگزین

بسازند اگر کشته آید رواست

کشیده زهار و بلند و سترگ

برو برفگندند بر گستوان

چو اندیشه کرد از گشاد فرود

بسی داستانهای نیکو براند

همان خسروانی یکی مغفرش

بپوشید بیژن بکردار گرد

چنانچون بود مردم جنگجوی

که آمد بنوی یکی نامدار

بدین مرد جنگی که خواهد گریست

که این را ز ایران کسی نیست جفت

بهر رزم پیروز باشد چو شیر

گرامیترستش ز گنج و ز چیز

دل شاه ایران نشاید شکست

کجا گیو زد بر میان برگره

سزد گر پیاده کند کارزار

نگه کن که الماس دارد بچنگ

تو گفتی باسپ اندرون جان نبود

سوی تیغ با تیغ بنهاد روی

بمان تا ببینی کنون رزم شیر

بیایند با تیغ هندی بچنگ

به پیکار ازین پس نیایدت رای

فرود اندر آن کار تندی نمود

سپر بر سر آورد مرد دلیر

ازو روی بیژن بپستی نتافت

بزد دست و تیغ از میان برکشید

همه بارهٔ دژ پرآواز گشت

یکی تیغ بد تیز در مشت اوی

گرانمایه اسپ اندر آمد بخاک

دلیران در دژ ببستند زود

بدانست کان نیست جای درنگ

ز مردی پیاده دلیر و سوار

دریغ آن دل و نام جنگی فرود

چنین گفت کای پهلوان سپاه

شود نامبردار یک دشت شیر

شود آب و دریا بود کان اوی

ازین برتر اندازه نتوان گرفت

کزین دژ برآرم بخورشید گرد

برآرم بسازم یکی رزمگاه

ز خونش دل سنگ مرجان کنم

شب تیره بر چرخ لشکر کشید

ز سوی کلات اندر آمد سوار

خروش جرس خاست و آوای زنگ

شب تیره با درد و غم بود جفت

برافروختی پیش آن ارجمند

پرستنده و دژ همی سوختی

روانش پر از درد و تیمار گشت

همه کوه پرجوشن و نیزه دید

بیامد به بالین فرخ فرود

که ما را بد آمد ز اختر بسر

در دژ پر از نیزه و جوشنست

که از غم چه داری دلت پر ز دود

زمانه ز بخشش فزون نشمری

مرا روز چون روز او گشته شد

سوی جان من بیژن آمد دمان

نخواهم ز ایرانیان زینهار

یکی ترگ رومی بسر برنهاد

بیامد کمان کیانی بدست

خرامان برآمد بخم سپهر

گراییدن گرزهای گران

دم نای سرغین و هندی درای

دلیران ترکان هرآنکس که بود

سر کوه شد همچو دریای قیر

همی کوه و سنگ اسپ را خیره کرد

سپاه فرود دلاور بکاست

سربخت مرد جوان گشته شد

که چون او ندیدند شیر ژیان

ندید ایچ تنها رخ کارزار

ز بالا سوی دژ خرامید تفت

فراز و نشیبش همی تاختند

سبک شد عنان و گران شد رکیب

بزد دست و تیغ از میان برکشید

خروشان یکی تیغ هندی به مشت

فرود آمد از دوش دستش به زیر

همی تاخت اسپ و همی زد خروش

بزخمی پی بارهٔ او برید

تبه گشته از چنگ کنداوران

شد آن نامور شیر جنگی فرود

گرفتند پوشیدگان در برش

نبد شاه را روز هنگام تاج

پرستنده و مادر از بن بکند

همه تخت مویه همه حصن رود

که این موی کندن نباشد شگفت

به تاراج دژ پاک بسته میان

دژ وباره کوه ویران کنند

ز جانم رخش برفروزد همی

تن خویش را بر زمین بر زدن

نمانم من ایدر مگر اندکی

پرستار و گنجم چه در خورد اوست

برآمد روانش بتیمار و درد

که بازی برآرد به هفتاد دست

زمانی بباد و زمانی بمیغ

زمانی خود از درد و سختی رها

زمانی غم و رنج و خواری و چاه

منم تنگدل تا شدم تنگدست

ندیدی ز گیتی چنین گرم و سرد

برین زندگانی بباید گریست

دریغ آن دل و رای و آیین اوی

همه خویشتن بر زمین برزدند

همه گنجها را بتش بسوخت

در خانهٔ تازی اسپان ببست

همی ریخت از دیده خوناب و خوی

یکی دشنه با او چو آب کبود

شکم بردرید و برش جان بداد

بغارت ببستند یکسر میان

از اندوه یکسر دلش پاره شد

بسی خوارتر مرد و هم زارتر

ببالینش بر کشته مادر نبود

همه خان و مان کنده و سوخته

بترسید وز گردش روزگار

به بیدادگر برنگردد بمهر

که چندان سخن گفت با طوس نرم

بسی پند و اندرزها دادتان

همه شرم و آذرم کوته شود

نیاید بگیتی یکی کار نغز

براه کلات اندر آورد کوس

ز گردان ایران سپاهی گران

وزانجا بنزدیکی انبوه شد