از یقینت این سخن را گوش دار

اول بنیاد بر ذات خدای

جوهی از نور خود پیدا بکرد

حکم کرد از نیک و بد آنجایگاه

این جهان و آن جهان چون آفرید

از جلال خود نظر بروی فکند

جوهری بد از لطافت روشنی

اول و آخر درو پیدا شده

هرچه بود و هرچه خواهد بود نیز

چاره نور تجلّی در رسید

در طلب آمد پس آنگه جوش کرد

در طلب برخود بگشت او هفت بار

عکس نور آنجایگه آمد پدید

آسمان از آن دو جوهر کرده شد

گشته پیدا از کف او این زمین

همچنان در جلوه بود آن نور پاک

هر دویکی گشت از روی شناخت

لیک این رازیست گفتم با تو باز

ذرّه از نور او شد آفتاب

نور پیدا گشت و شد ظلمت نهان

روی عالم را همه انوار داد

روز نورست و بظلمت شب بساخت

اصل و فرعی در میان آمد پدید

خاک و آتش سخت در پیوست کرد

کوه شد پیدا ز بهر ساکنی

آفتاب از وی قمر بستد روش

روحها از ذات خود پیدا نمود

کرد از روی قمر پیدا نجوم

از چراغ صد هزاران شمع را

اینهمه از نور شمس آمد پدید

سفل را نفس عناصر ساخت او

ذات حق زینها منزّه آمدست

راز حق پیدا بکردست این صفات

ذات حق این جملگی تقریر کرد

ذات حق در جزو و کل مستغرقست

انبیا را کرد پیدا هم زخود

علو روحانی و ظلمت سفل بود

صد هزار و بعد از آن بیست و چهار

عالم جانست علو این را بدان

ماه و شمس و روز و شب با یکدگر

شش جهت در سفل آمد راستی

پنج حس در شش جهت سالار کرد

مختلف کردش تمامت جزو جزو

پس عناصر رادرآمیزش نشاند

ضد یکدیگر نهاد این هر چهار

موضع هر یک بکلی راست کرد

موضع آتش بسوی شرق بود

موضع باد از غرور است این بدان

خاک بد مغز همه اسرارها

این همه بر عقل آرایش بکرد

هفت دریا را بصنع خویشتن

آسمان در گرد ما آمد زشوق

گرچه اندر ذوق و شوقند و شتاب

چون نظر بر خاک دارند این همه

اصل کار خاکست در اسرار حق

بعد از آن چون خویشتن افکنده دید

چون نظرگاه خداوند آمد این

ذات بیرون درون بگرفته است

عقل پیدا کرده است از صنع خود

عقل پیدا کرده تا شد رهنمون

چون بگشتند جملگی در گردخاک

آتش آنگه رازدان باد شد

آب همچون آینه روشن نمود

جان ز ذات آمد بره سوی صفات

جمله را با یکدگر ترکیب کرد

عقل با تن پرورش آغاز کرد

جمله ذرّات گشته متّصل

این رموز ما ز جائی آمدست

چون نظر با یکدیگر پیوند شد

جزو خود کل دید در ره گم شده

پس سؤال دیگر از وی خواست کرد

چون همه او بود یکسر جزو و کل

نیک و بد از چه پدید آمد زوی

چون همه او بود برگو این سخن

این یکی ره بین وان اعمی شده

این یکی در عزّ و قربت آمده

این یکی مال فراوان یافته

این یکی بیچاره و حیران شده

این یکی جویای اسرار آمده

این یکی فارغ نشسته از همه

این جسد را در حسد آورده است

این یکی عمر از خوشی و کام دل

آن یکی در خون دل جان رفته کل

این یکی در گنج و آن یک در زحیر

این یکی مؤمن شده آن کافری

این یکی در قتل و خون آورده رو

آن یکی در راه جسم و بغض و آز

این یکی مردار خواری همچو سگ

آن یکی از بهر آزار کسان

این یکی بر خلق و بر عزّت شده

آن یکی از بهر ظلم و جور خلق

این یکی دانسته، آن نادان شده

گفت عیسی این همه از اصل کار

چون قلم با لوح شد آنجا پدید

نیک و بد برخاست یکسر از قلم

بر سر هر یک قضائی رفته است

هر یکی را آنچه او بایست داد

هر یکی را قسمتی تقدیر کرد

تا شود پیدا ز عزّ و ذل جهان

گرنداد اینجا درآنجا آن دهد

محنت دولت ازینجا میرود

پادشاه کردگار بحر و بر

هرکه نقد آن جهان حاضر کند

شکرکن اینجا اگر چیزت نماند

هرچه آنجا باشد آن آنت بود

حکم کرد او از ازل هرچه که هست

هیچ کس از راز خود پی گم نکرد

اوست اصل و مال دنیا هیچ دان

آنکه بیشک خواری آنجا بدید

ای بسا شادی که آنجا بیند او

گر بصورت مر ترا رنجی نمود

نامرادی و مرادی این جهان

گر تو زینجا رنج و محنت میبری

گر ترا سنگی زند معشوق مست

گر ترا گوید که جان درباز خیز

گر ترا صد وعدهٔ خوش میدهند

گر ترا دنیا نباشد گو مباش

چون ترا معشوق باشد به بود

اوست اصل کار و باقی محنت است

چون ز فعل و قول خود آگه شود

در مقام عشق صادق آید او

راه کل گیرد پس آنگه گم شود

لیک این راه کسی باشد که او

لیک این راه کسی باشد یقین

جمله را یک داند و یک بیند او

باشد اندر کل اشیا کاردان

در بلای عشق او آرد قدم

ای محقق این سخن زان تو است

ای محقق این دل از جان و جهان

ای محقق بگذر از بود و وجود

چون شوی پنهان ترا پیدا کند

هم تو نیکی کردهٔ با سرکسی

جهد کن تا نیک باشی در زمان

جهد کن تا خود ترا نیکی بود

زانکه راه نیکی آمد بر خلاص

نیک بین هر چیز کو آورده است

نیست بر تر از مقام خاص و عام

بود با نابود خود پیوند کن

چون در آخر راه بر حق آمدست

جملگی ره درویست ای بیخبر

این براه دل توانی یافتن

این سخن با غیر صورت بین بود

عقل این تقریرها کی ره برد

صورت از عقلست و جان عشق دان

عاقبت اندیش و آنگه شو فنا

در دم آخر بدانی این سخن

اول وآخر در آنجا میطلب

هرکه این دانست مرد کار شد

این رموز لامکانی فهم کن

بی نشان شو تا نشان آید پدید

اصل اینست در جهان جان ستان

کار دنیا پر ز درد و حسرتست

کار دنیا پر ز آزست ونیاز

این جهان چون آتشی افروختست

کار دنیا چیست بیکاری همه

این جهان کلی سرآید عاقبت

هرکه او در عاقبت اندیشه کرد

جهد کن تا عاقبت آید پدید

جان و دل در عاقبت مقصود یافت

جهد کن تا نیک و بد بینی از او

هرکه اودر عاقبت کل بازگشت

در ازل بنوشت هم خود باز خواند

چون عزازیل عاقبت اندر نیافت

عاقبت درباخت آن نا استوار

گفت اکنون چون همه زو رفته است

چون همه او بینم از نیک و ز بد

راست گفتی هرچه گفتی از خدا

مرگ حقست و قیامت هم حق است

بعد ازین این جان چو بیرون شد زجسم

جای جان آخر کجا خواهد بدن

گفت عیسی هر نشیبی را فراز

روز را ظلمت ز پی آید پدید

از پی این زندگی مرگ آمدست

این جهان همچون رباطی دان دو در

عقل اینجا با وجودت آشناست

عاقبت دانست کو خواهد شدن

عاقبت کرد اختیار آنجایگاه

حکم تو این بود کو آنجا شود

روح را درعاقبت آنجا رهست

چون در آنجا روح ره آهنگ کرد

عاقبت از دوست چون آید ندا

رازبین گردد ز دنیا بگذرد

چون قدم بیرون نهد زین خاک تنگ

زین جهان جز محنت و خواری ندید

زین جهان حاصل نباشد جز زحیر

چون مقام خویش بیند در فنا

درد نبود اندر انجا رنج هم

خواری و محنت نباشد جز فنا

اندر آن عالم نباشد جز که نور

اندران عالم بقا اندر بقاست

هر چه بینی جز یکی نبود ز کل

آن مقام عاشقانست ای پسر

زان عدم گر خود نشانی باشدت

زان عدم گر با تو اینجا دم زنم

زان عدم هرگز نشد آگاه تن

زان عدم بسیار گفتند در زمین

چون قدم بیرون نهادی زین جهان

پرتوی از نور باشد همرهت

هرچه بینی جز خیالی نبودت

آن عدم روشن ترست ازجسم و جان

چون برفتی هیچ منگر سوی ره

ای بسا کس کو درین ره باز ماند

هر که اینجا باشد اندر عزّ و ناز

ای بسا کس کاندرینجا شد اسیر

هرکه اینجا خواری و محنت کشید

هرکه او اینجا بچیزی باز ماند

هرکه اینجا در طلب نشتافت او

هرکه اینجا حق نه بیند دم بدم

هر که اینجا چشم دیده باز دید

او سبق برد از میان و وارهید

هر که او بر حال خود دیدار کرد

هرکه او ره پیش شد بر یک صفت

هر که آنجا عشق رویش وانمود

هر که اینجا محو گردد در عقول

هر که اینجا تخم افشاند بخاک

تخم معنی تو بیفشان و برو

تخم معنی هر که افشاند بدل

تخم اگر در شوره کاری ندروی

کشت زارتست عالم جملگی

تخم اینجا بهر تو برکشتهاند

بر تمامت داده است آنجایگاه

تخم معنی بی شمارست ره ببین

تخم بنشاندی که نوروزت نبود

این جهان و آن جهان هر دو یکیست

هر که این اندک حسابی آورد

این حسابی از عدد مشکل ترست

گر فرومانی درین ره بی حساب

صد هزاران بر یکی گیر و برو

از یکی دو میشود تنها پدید

وز سر میگردد چهارم آشکار

تا صد و سیصد هزاران یاد کن

چون برون آری تو از اول یکیست

چون یکی گردی یکی بینی همه

این الف اول یکی باشد ز اصل

چون شود کژ دال گردد درحساب

چون خمی بر خویشتن آرد دگر

چون الف از راست خم گردد چونی

چون الف نعلی شود نونی بود

جمله چون از اصل یکی باشدت

صدهزاران قطره یک باران بود

لیک این نقش از تو پی گم میکند

چون تو عورت بین شدی در اصل کار

هر که بینی یک صفت دارد چو تو

هر که بینیشان دو دست و هم دو پاست

آنچه تو داری در ایشان هست هم

عقل رنگ آمیز آمد بر خلاف

عقل اندر گفت و گوی عالمست

از تفاوت آدمی حیران شود

هر دم از راه دگر آید برون

گر درونت با برون یکسان شود

گر درونت گردد از صورت بری

گر درونت همچو دل صافی بود

این ره آنگه گرددت روشن چو نور

این صور چون مختلف آید بکار

چون تو راه خویشتن گم میکنی

این همه صورت یکی آمد بدید

هرچه میبیند زرنگی دیگرست

هرچه میگوید از آن نه آن بود

هرچه آرد در ضمیر خویشتن

چون خلاف صورتی هم صورتی

ای دریغا رنج تو ضایع بماند

آب هر ساعت زرنگی دیگرست

آفتاب از گردش خود جای جای

گاه رعد و گاه ابرو گاه میغ

این همه بر عکس کشته مختلف

هست این صورت فرومانده بخود

چیست این صورت عجایب در عجب

چون تواند صورتی در مانده باز

هست این صورت گرفتار نفس

بازمانده از حقیقتهای خویش

روز و شب در خوردن و در بردنست

گر کنم معنی این اسرار فاش

صورت تو معنی جان گم بکرد

چون محمد صورت جان یک صفت

دید اول دید آخر جمله خود

جمله را در خویشتن یکسان بدید

از کمال عقل تقدیری نهاد

هیچ غیری پیش او سر بر نزد

چون یقین دانست صورت هیچ بود

چون یقین دانست صورت بر فنا

جمله اندر خویشتن یکسان بدید

جان خود در راه حق کرد او نثار

خویش را کل دید گرچه بود کل

عاقبت چون راه جانان خواست کرد

چون بدانست او رموز جملگی

راه فقر انبیا کلی بدید

راه و ترتیبی دگر بنیاد کرد

چون بدانست او که اصلی نیست جزو

راه خود بر فقر کرد او اختیار

راه خود بر جاده کل زان نهاد

راه خود را برتر از راه کسان

شرع راه مصطفی آمد یقین

آنچنان این شرع را کلی نهاد

آنچنان کو دید راه حق ز حق

حق اگر حق بین شناسد آن اوست

اوست حق بین و دگر ره بین بدند

لیک او این راه کلی باز یافت

اوست حق گر حق شوی دریابی این

این رهی بر شرع اوآسان نهاد

هرچه بودش او بکلی فاش کرد

هرکه اندر راه حق حق باز دید

راه راه اوست گر تو عاشقی

راه او جوی و هوای او طلب

راه راه اوست دیگر راه نیست

تاترا نوری کند همراه را

تا زخوف جاودان ایمن شوی

گر نه او باشد شفاعت خواه تو

اوست سلطان وهمه درویش او

گرنه او بودی که بودی راه بر

راه دین اواز خرابی پاک کرد

نور پاک اوست همراه همه

چون وجود جملگی بیهوش یافت

آنچه آورد و بدادش کردگار

هر کسی فهمی د گر کردند از آن

شرح او هرگز نداند خویش بین

شرح او نه لایق هر ناکس است

شرح او بسیار کردند و بیان

چون محمد شرح حق بسیار گفت

شرح او در شرح باشد بی خلاف

او ز نور و نور او نور حقست

شرح آن موسی چو در تورات دید

شرح او داود خواند اندر زبور

شرح او عیسی چو در انجیل یافت

شرح او جز حق نداند هیچ کس

هرکه او را روی بنمود آن شروح

اندرین ره جملگی چون حق بدید

چون برفت از صورت حسّی برون

جمله حق شد جمله حق گشت آن زمان

مرتضی را گفته بد او را ز خویش

مرتضی دانسته بد اسرار او

مرتضی او را بجان دلدار شد

مصطفی و مرتضی هردو یکیست

مرتضی اسرار احمد کل بیافت

مرتضی با او و او با مرتضی

مرتضی اورا بجان تصدیق کرد

مرتضی اسرار احمد در نهان

مرتضی بیشک خدا را یافته

مرتضی اسرار سبحانی شده

گفت لو کشف الغطا او از یقین

مرتضی هر مشکلی را حل بکرد

او همه شرح ره تحقیق کرد

گرنه او بودی نبودی نور حق

گرنه او بودی نبودی مهر و ماه

گر نه او بودی مصاف و جنگ را

گر نه او بودی سخاوت را نشان

گرنه او بودی به بخشش بحر جود

بخشش و گفتار حیدر راست شد

چون محمد رفت از این جای خراب

پیش او رفتی و کردی دست بوس

روی یکدیگر بدیدندی بخواب

خواب و بیداریشان هر دو یکیست

مصطفی گفتا علی را آن زمان

ای من از تو تو ز من در کل حال

ای مرا سر دفتر جود و کرم

ای یکی بین ازل اندرابد

چشم دوران همچو ما دیگر ندید

راز حق من دیده وتو دیدهٔباز

هرچه ما دیدیم کس آن را ندید

آنچه ما دیدیم از دریای کل

این از آنسان راه هر دو دیدهایم

یا علی درنه قدم در معنیت

یا علی یاری کن و بشتاب زود

جمله ایاران ما را کن خبر

دید راه کل تو با ایشان بگو

با ابوبکر و عمر آن راز کن

تا ز صورت سوی معنی دل نهند

هست این ره پر ز درد و پر ز رنج

این جهان را ترک گیری درخوری

تا یکی گردیم جمله سر بسر

تا یکی گردیم و گردید آشنا

هست دنیامر شما را کرده بند

چند مانید اندرین صورت اسیر

چند در صورت شوید از هر صفت

معرفت را زین جهان حاصل کنید

آن جهان جاودانست از یقین

صورت خود در میان آرید کل

این جهان را کل فرا خواهید دهید

سوی ما آئید و با ما بنگرید

این جهان را ترک گیرید یک سره

تا درین صورت نه بینی روی جان

روز دیگر حیدر کرّار باز

گفت بوبکر نقی با من بگوی

مصطفی بد کلی از حق راز دار

هر چه از حق آمدی در سوی وی

هر چه آن از حق یقین آمد بگفت

رهبر او بودست ما را در جهان

او سراسر گفت هرچه راز بود

چون محمد رفت از صورت برون

تو گرفتی عزلت از ما جملگی

گفت بوبکر نقی با مرتضی

ای محمد را تو یار جان شده

رازدار مصطفی هر جایگاه

تو ز راز او بگیتی راز دان

چون ندانستی تو کی داند کسی

چون نمیدانم چه گویم مرترا

روز و شب هم صحبت او بودهای

مصطفی بد حق و حق بد مصطفی

ذات او با حق یکی بد در صفت

ذات او حق بود اندر هر صفات

صورت و معنی او یک بود یک

گفت درخواب این سخن با من براز

گر بدانی پیش کس هرگز مگو

چون بدانی هیچ نادانی مکن

راز پیغمبر توراز دوست دان

گر تو این اسرار داری در نهان

گر تو این اسرار داری راهبر

همچو نابینای مادرزاد را

چشم بردارد دگر بینا شود

تا نگردد چشم دل بینای راه

چون بدانی راز تو جانان شوی

راز حق هرگز نداند این سخن

سر حق هم حق بداند در جهان

تانگردی تو ز صورت بی نشان

راز را دریاب آنگه باز شو

راز را دریاب آنگه باز بین

راز حق دریاب و سر از من متاب

راز خودآنجا تمامت باز جوی

تا ترا آئینه آید در نظر

سیب در آئینهها پیدا شود

چون در این و آن شود پیدا هم اوست

آینه با سیب یک بینی همه

این جهان و آن جهان دو آینه است

چون تو آئینه یقین بشناختی

گرنه ائینه ترا حاصل شود

هست این آئینه دایم حق نما

چون تو عکس آئینه بینی همه

چون تو در آئینه هرگز ننگری

چون همه آئینه هستی در میان

چون تو آئینه بکلی بشکنی

خانه را خالی کنی از مکر دیو

پس جهان جاودان بنمایدت

کل یکی بینی تو محو اندر احد

آنگهی روی معانی کل شود

چون یکی اندر یکی مقصود ماست

این یکی اندر یکی یکی بود

جمله را یک دید و از یک بازگفت

جمله ذرّات از خود یکرهست

آنچه میباید نمیداند کسی

ای ترا نادیده دیده همچو تو

ای چو دیده تو ترا دیده ندید

هر که درتو کم شود او گم شود

قطره را پیوسته استسقا بود

قطرهٔ باران اگرچه پر بود

در شود آنگاه در توی صدف

در چو قطره بود آنگه گشت در

زیر هر حرفی ازین درّ نفیس

درّ دریای حقیقی یک بود

درهایی کز کمال جسم و جان

این ز اسرارست رمزی پر عجب

با ادب گر سوی این دریا شوی

هست ملّاحان درآنجا بی شمار

هر که سوی بحر اوشد در بیافت

سالها باید که تا یک قطره آب

گر همه درّی بدی درّ یتیم

بر کنار بحر این دربود و بس